Ayvadâne (ايوادان) bitkinin Türkçe adıdır ve Antik Yunancada bitkinin karşılığı olan habrotonon (ἁβρότονον)’dan muharreftir. Metinlerimizde bitkilerin Arapça karşılığı olan kaysûm (قيسوم) da kullanılmıştır. Halîmî bitkinin Türkçe adının kovan çiçegi olduğunu kaydetmiştir.

Dioscorides, merheminin vulva rahatsızlıklarında, doğrum sonrası kalıntıların atılması için ve âdet söktürücü olarak kullanıldığını belirtmiştir. Hipokrat, zatülcenb vakalarında kullanıldığını aktarmış; Galen’e göre ise âdet söktürücü, idrar söktürücü ve doğum sonrası kalıntıların atılması için kullanılmıştır. Dioscorides bitkiden elde edilen yağın, vulva sorunları, doğum sonrası kalıntıların vücuttan atılması için kullanıldığını ve âdet söktürücü olduğunu, bitkinin dişi (A. arborescens) ve erkek (A. abrotanum) olmak üzere iki türü olduğunu ancak her iki türün de aynı amaçlara matuf kullanıldığını belirtmiştir. Tohumları âdet söktürücüdür, ayrıca nefes darlığı, fıtık, spazm, siyatik, idrar tutulması vakalarında kullanılmış, zehirlenme (yılan, akrep ve örümcek gibi hayvanlardan kaynaklanan) halinde başvurulmuş, yağı üşüme halinde uygulanmış, yılanları uzak tutmak için yere serpilmiş ya da tütsü olarak yakılmış, göz iltihabını gidermek için ayva ile birlikte uygulanmıştır.

Râzî, soğuk algınlığı kaynaklı baş ağrısını dindirdiğini belirtmiştir. İbn Sînâ’ya göre bitkiler, saç dökülmesi halinde kullanılır ve sakalın büyümesini de hızlandırır.

Anadolu’da, baş ağrısı, diş rahatsızlıkları, sıtma, rahim sorunları, nefes darlığı, siyatik, göz şişi ve idrar tutulması vakalarında kullanılan bitkilerden özellikle çocuklarda parazit düşürücü, âdet söktürücü ve tüy çıkarıcı olarak faydalanılmıştır.

Tanımı

Artemisia abrotanum (Kara yavşan) çok yıllık ya da çalımsı ve aromatik bir bitkidir. Gövde görece çok sayıda, dik, kahverengi, dallı, çıplak ya da seyrekçe tüylü ve 50 ila 130 cm arası boydadır ancak yığınsı değildir. Kök kalın ve odunsudur. Yapraklar gövdede ve koyu yeşil renklidir. Yaprak ayası genişçe yumurtamsı, 3 ila 6 cm uzunluğunda, 0,2 ila 0,15 cm genişliğinde, az teleksi, lobları şeritsi ya da ipliksi, yüzeyi seyrekçe tüylü ya da çıplaktır. Çiçek başları olgunlukta baş aşağı, genişçe dallı, 10 ila 30 cm uzunluğunda ve 2 ila 10 cm genişliğinde bir çiçek durumundadır. İnvolukrum yumurtamsı, 2 ila 3,5 mm uzunluğunda ve 2 ila 2,5 mm genişliğindedir. Filariler dikdörtgensi-eliptik ve seyrekçe tüylüdür. Dişi çiçekler 4 ila 8 ve erselik çiçekler 14 ila 16 adettir. Taç sarı renkli, 0,5 ila 1 mm uzunluğunda ve salgılıdır. Kapçık açık kahverengi, elipsoit, 0,5 ila 1 mm uzunluğunda ve çıplaktır.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak İspanya ile İtalya arasındaki bölgede yayılış gösterir ancak günümüzde Avrupa Asya ve Amerika kıtalarında doğallaşmıştır. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Tahrip edilmiş araziler ve yol kenarında görülen bitki umumiyetle eylül ve kasım ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda İzmit ilçesinde gözlemlemek mümkündür.

Türkçe adı

Artemisia abrotanum dilimizde kara yavşan, kara pelin, acı pelin, kafur otu, yavşan, misk otu, acı yavşan, erkek pelin ve erkek yavşan adları ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adını, Zeus ve Leto’nun kızı tabiat tanrıçası Artemis’ten (Ἄρτεμις) almaktadır. Homeros, Artemis’i okçu ve avcı sıfatları ile nitelemiştir. Roma mitolojisindeki karşılığı Diana’dır. Kelime anlamı ‘yaralanmaz’ ve ‘sağlıklı’ olan Artemis’in başkalarına da güç ve sağlık verme yeteneği vardır. Bitkinin ayın etkisinde (dolayısıyla ay tanrıçasının) olan bitkilerden biri olduğuna inanılır, ayrıca erken ergenlik için de kullanılırdı. Artemis aynı zamanda ay tanrıçası olarak da bilinir. Yavşan türlerinin büyük bölümü gümüş renkli tüylerle kaplıdır ve bu sayede ay ışığının yansımasına benzer bir görünüme sahiptirler. Artemis, ikiz kardeşi Apollo’dan bir gün önce doğmuş ve oldukça sorunlu geçen kardeşinin doğumunda annesine yardım etmiştir. Özellikle Artemisia vulgaris doğum sonrası sorunlar için geleneksel olarak kullanılan bir bitkidir.

Plinius gibi bazı kaynaklara göre ise cins adını MÖ 350 yılında ölen kraliçe ve amiral olmasının yanı sıra bitki bilimci ve hekim kimlikleri de bulunan Karyalı Artemisia‘ya borçludur. Cinsin Türkçe adı olan yavşan, yabçan kelimesinden muharreftir. Dede Korkut Hikayelerinde “yavşan dibi berk olmaz” mısrasında anılmaktadır. Ayakkabının içine konulduğunda uzun süre yorulmadan yürünebileceğine inanılırdı. Bitki aşk ıstırabını simgeler. Tür adı Antik Yunanca kırılgan anlamına gelir. Zayıf ve narin yapılı insanlar için kullanılan habrotonon (ἀβρότονον) kırılgan yapıda olan bu bitki için de uygun görülmüştür. Dilimizde pelinotları için kullanılan ayvadana adı da bu kökenden gelmektedir.

Gıda

Yaprak ve çiçeklerinden çay yapılmıştır. Acı ve limonsu bir tada sahip olan genç sürgünlerine hamur işlerini tatlandırmak için başvurulmuştur.

Tıp

Toprak üstü bölümleri sarılık tedavisinde kullanılmıştır. Sindirim sistemi ve karaciğer üzerinde faydalı etkisi vardır. Ayrıca rahim uyarıcı, âdet söktürücü, ateş düşürücü, spazm çözücü ve parazit düşürücüdür. Özellikle genç sürgünler parazit düşürücü, antiseptik, safra söktürücü, tıkanıklık açıcı, âdet söktürücü ve toniktir.

Dikkat

Toprak üstü bölümlerinin insanlar için zehirli olduğuna dair raporlar mevcuttur. Temas halinde hassas kişilerde cilt sorunlarına neden olabileceği rapor edilmiştir. Hamilelikte uzak durulmalıdır.

Bilgi

Dallarında sarı renkli boya elde edilmiştir. Kurutulan yaprakları güveleri uzak tutmak için giysi dolaplarına konulmuştur. Taze yaprakları da güve ve diğer böcekleri kovucudur. Taze iken açık yerlere sürülürse böcekleri uzak tutar. Yakıldığında evin içindeki kötü yemek kokularını giderir. Demlenerek saç toniği ve saç kremi olarak kullanılmıştır.