Cyperus rotundus (Gecebiten)

Tanımı

Genellikle 15 ila 100 cm büyüyebilen çok yıllık bir bitkidir. Yumruları kabuklu yemişlere benzer. Yapraklar bitki tabanından itibaren üçe ayrılmaktadır ve bunlar 5 ila 20 cm uzunluğundadırlar. Genç bitkilerin kök sistemi beyazdır ve rizomları etlidir. Dışkavuzlar soluk ila koyu kahverengi, yumurtamsı, 2,7 ila 4,32 m uzunluğunda, omurga yeşil renkli, çıplak ila hafifçe pürüzlü, küt uçlu ve her iki yanında 1 ya da 2 damarlıdır. Ercikler 3 adet, sarı renkli ve 1,6 ila 2,2 mm uzunluğundadır. Boyuncuk beyaz ve üç dallıdır. Fındıkçık grimsi ila kahverengi, ters yumurtamsı, üç köşeli, 1,3 ila 1,7 mm uzunluğunda, 0,5 ila 1 mm genişliğinde ve sivilcelidir. Cyperus longus ile yakındır. Ondan rizomların ince ve seyrek dar pullarla kaplı olması, yumru bulundurması, kol ve meyve yapısı ile ayırt edilir.

Gözlem bilgileri

Cyperus rotundus doğal olarak Asya, Avustralya, Afrika ve Avrupa’da yayılış gösterir. Ancak günümüzde Amerika’ya da dağılmıştır. Nemli çayırlar, tarlalar ve yol kenarında görülmektedir. Umumiyetle mayıs ve eylül ayları arasında çiçek açmaktadır. Bitkiyi deniz seviyesinden 600 metreye kadar olan rakımlarda İzmit ilçesinde gözlemlemek mümkündür.

Harita | Sinonimler | Herbaryum

Etimoloji

Cins adının etimolojisi açık değildir. Aramice reçine kelimesinden türetilmiş olması muhtemeldir. Epitet Latince yuvarlak anlamına gelir ve açık bir şekilde türün yumrularına işaret etmektedir. Özgün tanımda bu “radice olivarii (kök zeytin gibi)” olarak belirtilmiştir.

Kullanımı

Yumrular çiğ ya da pişirilerek tüketilmektedir. Kökleri kurutulup öğütülerek ekmek yapımında kullanılmaktadır. Kökleri parfüm yapımında kullanılmıştır. Sindirim sistemi ve rahim üzerindeki ağrıyı hafifletir. Kök ve yumrular; analjezik, antibakteriyel, spazm çözücü, öksürük giderici, aromatik, büzücü, gaz giderici, terletici, idrar söktürücü, adet akışı teşvik edici, taş eritici, yatıştırıcı, uyarıcı, mide ağrısı giderici, tonik ve parazit düşürücüdür. Sindirim problemleri ve menstrüel şikayetlerin tedavisinde dahili olarak kullanılmıştır. Ayrıca karın ağrısı tedavisinde Piper nigrum ile başvurulmuştur. Bunun yanında rahim ağzı kanseri tedavisinde önerilmiştir.

Türk Uygarlığındaki yeri

Topalak

Topalak (طوپاالق) bitkinin Türkçedeki adıdır, bitkinin köklerine işaret eder, bilimsel adındaki rotundus da Latince toparlak anlamını verir ve atıf aynıdır. Metinlerimizde bitkinin Süryanicedeki karşılığı olan suda (ܣܘܼܥܕܵܐ‎)’dan ܵ muharref su’d (سعد) adı da kullanılmıştır. Halîmî, müşk-zemîn, tobalak ve su’d adları ile bilindiğini yazmıştır.

Dioscorides, yapraklarının kendeneye benzediğini ancak daha uzun ve daha ince olduğunu, akrep sokması, ağız yarası ve rahim üşütmesi vakalarında kullanıldığını, damar genişletici, taş düşürücü, âdet söktürücü ve idrar söktürücü olarak faydalanıldığını yazmıştır. Beyrunî, Türklerin bitkiyi çok sevdiklerini ve gittikleri her yere yanlarında götürdüklerini aktarmıştır. El-Hemedânî, Kufs şehrinde yetiştiğini; Râzî, hemoroid ve idrar kaçırma vakalarında kullanıldığını, ağız kokusu giderici, zekâ geliştirici, gaz giderici ve cilt güzelleştirici olarak başvurulduğunu; Mesîh, dişlere faydalı olduğunu yazmıştır.

Topalak, Anadolu’da, burun iltihabı, ağız ağrısı, idrar kaçırma, fıtık, diş rahatsızlıkları, ağızdan kontrolsüz salya gelmesi, kalp rahatsızlıkları, mide rahatsızlıkları, karaciğer rahatsızlıkları, idrar yolu hastalıkları, diş eti rahatsızlıkları, ödem, kadın hastalıkları ve cilt hastalıklarının tedavisinde kullanılmış, ağız kokusu giderici, diş beyazlatıcı, parazit düşürücü, hafıza güçlendirici, iştah açıcı, cinsel istek arttırıcı, idrar söktürücü, âdet söktürücü, taş düşürücü, akrep sokmasına karşı panzehir, vajina daraltıcı ve cinsel haz arttırıcı olarak faydalanılmıştır. Ayrıca hoş koku elde etmek için başvurulan bitki, dalgınlık ve unutkanlığı gidermek için kullanılmış, salgın hastalık durumunda evlerde tütsü halinde yakılmıştır.

Antikçağ

Yaprakları pırasa yapraklarına benzer ancak daha uzun ve daha incedir. Gövde uzun ve köşelidir. Gövdenin tepesinde küçük yaprakçıklar ve tohumlar büyür. Kök birbirine bağlı uzun zeytinleri andırır, yuvarlak, siyah renkli, aromatik ve acıdır. Ekili ve bataklık alanlarda yetişir. Kalitelisi ağır, kalın, iri ve kırılgan olmayandır. Isıtıcı, açıcı ve idrar söktürücüdür. Ayrıca böbrek taşı ve ödemi olanların ameliyatı sırasında da başvurulur. Akrep sokması ve rahim üşümesine iyi gelir. Buhar banyosunda kullanıldığında âdet söktürücüdür. Kurutulup öğütüldükten sonra ağız yarası ve yayılıcı ülserlere faydalıdır. Isıtıcı yumuşatıcılar ve koyulaştırıcı merhemlere eklenir. DI 1-4.