Onopordum acanthium (Galagan)

Tanımı

Genellikle 50 ila 200 cm büyüyebilen iki yıllık bir bitkidir. Gövde ve yapraklarda diken görülür. İlk yıl bu dikenli yapraklarla bir rozet oluşturur. İkinci yıl 2,5 metre uzunluğa ve 1,5 metre genişliğe ulaşır. Yapraklar 10-50 cm genişliğinde, sapsız, almaşlı dizilişli ve dikenli, genellikle beyaz tüylerle kaplıdır. Alt yüzey tüyleri üst yüzeye göre daha yoğundur. Yapraklar derinlemesine lobludur ve kenarları boyunca uzun dikenler uzanır. Tüyler bitkiye grimsi bir görünüm kazandırır. İri ana gövde tabanda 10 cm genişliğe ulaşır ve yukarılarda dallara ayrılır. Çiçekler küre biçimli, 2 ila 6 cm çapında, koyu pembe ya da lavanta arası renktedir. Çiçek tomurcuğu önce gövdenin ucunda daha sonra koltuk dalların ucunda görülür. Kapçık grimsi siyah ila gri renkli, ters yumurtamsı ila darca elipsoit, 6 mm uzunluğunda ve 3 kabarık çizgilidir. Sorguç kırmızımsı kıllıdır.

Gözlem bilgileri

Onopordum acanthium doğal olarak Avrupa, Kuzey Afrika ve Batı Asya’da yayılış gösterir ancak agresif bir istilacıdır ve günümüzde dünyanın büyük bölümüne yayılmıştır. Kayalık yamaçlar, orman açıklıkları ve yol kenarında görülen bitki umumiyetle haziran ve ağustos ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi 600 ila 1600 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlemek mümkündür. Körfez, İzmit ve Kandıra’dan kayıt bildirilmiştir ancak biz henüz göremedik.

Harita | Alttürler | Herbaryum

Etimoloji

Cins adı Antik Yunanca eşek osuruğu anlamına gelir. Bu bitkileri tüketen eşeklerde meydana getirdiği etkisine işaret eder. Bitkiler eşeklerde gaz giderici olarak kullanılmıştır. Epitet Latince dikenli anlamına gelir ve açık bir şekilde bitkinin gövde ve yapraklarının dikenli olmasına işaret eder. İkili adlandırma öncesi adı “Spina alba tomentosa latifolia sylvestris”tir.

Kullanımı

Enginar ikamesi olarak tercih edilmektedir. Çiçek tomurcukları ve gövdeler pişirilerek tüketilmektedir. Ayrıca tohumlarından yemeklik yağ elde edilmektedir. Kanser ve ülseri tedavi etmek amacıyla kullanılmıştır. Büzücü ve kalbi güçlendirici etkisi vardır. Efsaneye göre Norman ordusu gece yarısı İskoç kampına baskın yaparken çıplak ayaklı Norman askerleri bu bitkilere basmış, acılarından bağırmışlar ve İskoçlar da baskından haberdar olarak işgalden kurtulmuşlar. Bitki İskoçya’nın ulusal bitkisidir. Gövde tüyleri toplanarak yastıklara doldurulmaktadır. Ayrıca tohumlarından elde edilen yağ kandiller için yakıt olarak kullanılır.

Türk Uygarlığındaki yeri

Akantîyûn

Akantîyûn (اقنتيون), bitkinin Antik Yunancadaki karşılığı olan akanthion (ἀκάνθιον)’dan alınmıştır ve dikencik anlamını verir.

Bitkilerin yaprak, gövde ve çiçek başlarında dikensi çıkıntılar bulunur, bunlar genellikle çayırlar ve makilik alanlarda görülen, iki metreye kadar boylanabilen gürbüz bitkilerdir. Metinlerimizde bitkinin Türkçe adının koca başı (قوجه باشي) olduğu belirtilmiştir. Koca başı ifadesi, papatyagiller ailesi için yaygın bir tasvirdir, tohumlar genellikle sorguç (pappus) adı verilen bir yapıya bağlıdır ve bu sayede rüzgârın etkisiyle tohumlarını dağıtırlar. Tohum dağıtma evresinde çiçek başları saçları ağarmış bir kafayı andırmakta ve bu nedenle yaşlı insanların başı ile özdeşleştirilmektedir. İki bitki de Anadolu’da doğal olarak yayılış göstermektedir.

Galen, spazm çözücü olarak uygulandığını; Dioscorides, boyun tutulması halinde kullanıldığını aktarmıştır. Plinius, tohumlarının akrep tarafından sokulanlara verildiğini, taç olarak başa takıldığında baş ağrısını giderdiğini, bunun yanında çiçek başlarında görülen ağsı yapıdan dokuma işlerinde faydalanıldığını aktarmıştır. Bitkiler Anadolu’da felç ve spazm vakalarında kullanılmıştır.

Üst bölümü örümcek ağı benzeri tüylerle kaplıdır. Bu tüylerden pamuğa benzer iplik yapıldığı söylenir. Kök ve yaprakları içildiğinde tetanosa yardımcı olur. DI 3-16. Dikenli bir bitki olup bodur ve enlemesine büyür, dikenleri dikkat hayli belirgindir. Uygulandığında etkili bir kanama durdurucu olduğu söylenir. PL 22-10.

Bu maddeye Onopordum illyricum taksonu da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.129-130.

Onopordum acanthium L. | Sp. Pl.: 827 (1753).