Iris pseudacorus (Bataklık süseni)

Tanımı

70 ila 150 cm büyüyebilen bir bitkidir. Yapraklar diktir ve 90 cm uzunluğunda, 3 cm genişliğindedir. Çiçekler parlak sarı renklidir, 10 cm uzayabilirler. Meyvesi 4 ila 7 cm uzunluğunda bir kapsüldür ve birçok soluk kahverengi tohum barındırır. Rizomları ve su yoluyla dağılan tohumları ile kolayca yayılmaktadır. Sucul bir bitki olmasına rağmen rizomlar kuru toprakta da hayatta kalabilmektedir. Çiçekler erseliktir. Iris pseudacorus dilimizde bataklık süseni, yalancı eğir, kılıç otu, sarı süsen ve kelbaş adları ile bilinmektedir.

Gözlem bilgileri

Iris pseudacorus doğal olarak batı Asya, kuzey Afrika ve Avrupa’da yayılış gösterir. Ancak günümüzde Amerika kıtasına da yayılmıştır ve işgalci tür kabul edilmektedir. Bitkinin nitrojen ve fosfor gibi maddeleri köklerine toplayarak suyu temizleme özelliği nedeniyle sulak alan sınırlarına dikilmektedir. Sulak alanlarda görülmektedir. Umumiyetle nisan ve mayıs ayları arasında çiçek açmaktadır. Bitkiyi deniz seviyesinden 1200 metreye kadar olan rakımlarda Kartepe ve Kandıra ilçelerinde gözlemlemek mümkündür.

Harita | Sinonimler | Herbaryum

Etimoloji

Cins adını Iris’ten almıştır. Hesiodos, Iris’in gökkuşağını simgelediğini, bu nedenle yer ile gök ya da diğer bir deyişle tanrılar ile insanların arasında bir köprü görevi gördüğünü kaydetmektedir. Doğallıkla Iris, tıpkı Hermes gibi tanrıların habercisidir. Çoğunlukla Hera’nın sürdüğü at arabasının arkasında oturur bir biçimde resmedilmiş olan İris, birçok primitif kavimde görülen, gökkuşağının cennetle yeryüzü arasında bir iletişim görevi üstlendiği yönündeki inanışın kişiselleştirilmiş halidir. Çiçeklerinin yoğun renk varyasyonuna sahip olması nedeniyle gökkuşağı ile ilişkilendirmiştir. Epitet Antik Yunanca sahte Acorus anlamına gelir. Açık bir şekilde türün yapraklarının Acorus calamus (eğir) yapraklarına benzemesine işaret eder. İki tür de sulak alanlarda görülmektedir. İkili adlandırma öncesi adı “Acorus adulterinus”tur.

Kullanımı

Kavrulmuş tohumlarından kahve elde edilmiştir. Çiçeklerinden sarı, kökten kahverengi boya, kökünden mürekkep elde edilmiştir. Taze rizomlar büzücü, müshil, adet söktürücü, diş ağrısı giderici ve kusturucu olarak kullanılmıştır. Bazı insanlarda cilt tahrişi ve alerjiye neden olabileceği rapor edilmiştir. Yaprak ve kökleri zehirlidir ve yutulmaları halinde bir dizi mide sorununa yol açabilirler.

Türk Uygarlığındaki yeri

Vecc

Vecc (وج), egirin Sanskritçedeki karşılığı olan bac (बच)’dan bozmadır. Ancak bizim kaynaklarımızda vecc olarak gördüğümüz yerler, Dioscorides’in akaron (ἄκορον) maddesini takip etmiştir, bu nedenle vecc kullanımlarını bu madde içinde değerlendirdik. Karışıklık bitkinin bilimsel adında da kendini göstermektedir, pseudacarus kelimesi tam olarak sahte egir anlamını verir. İki bitki aynı habitatı paylaşırlar ve çiçeksiz dönemde görünümleri hayli yakındır. Metinlerimizde nadiren saru sûsen (صارو سوسن) adının da tercih edildiğini görmekteyiz. Halîmî’ye göre vecc ile egir aynı bitkidir.

Dioscorides, yapraklarının iris (ἶρις)’e benzediğini ancak kök yapısı ile ondan ayrıldığını aktarır. Kökün kokusu rahatsız edici ve tadı da keskindir. En iyi örnekleri Kolhis ve İç Anadolu bölgesinde yetişir. Rektum, göğüs ve karaciğer ağrısı ve fıtık vakalarında kullanılmış, idrar söktürücü ve spazm çözücü olarak faydalanılmıştır. Zehirli canlılar tarafından ısırılma durumlarında başvurulmuştur. Çeşitli kadın hastalıklarının tedavisi için banyo sularına eklenmiştir. Mesîh, diş ağrısı ve dizanteri vakalarında kullanıldığını, cildi temizlediğini ve cinsel arzuyu uyandırdığını belirtmiştir.

Anadolu’da, göğüs ve karaciğer ağrısı, idrar yolu sorunları, zehirli hayvan sokması, diş ağrısı, bağırsak ağrısı, nefes darlığı ve göz rahatsızlıklarının tedavisinde kullanılmış, ayrıca idrar söktürücü, cilt güzelleştirici ve cinsel haz arttırıcı olarak faydalanılmıştır.

Antikçağ

Sarı süsenin yaprakları süsenin yapraklarına benzer ancak daha darcadır. Kökü de, dolaşık olması ve aşağıya değil de yana doğru büyümesi dışında süsen köküne benzer. Kök beyaz renkli olup tadı keskindir ve kokusu da hoş değildir. Kalitelisi beyaz ve kalın, henüz kurtlanmamış ve yoğun kokulu olandır. Kök ısıtıcıdır. Bunun yanında kaynatılarak suyu içildiğinde idrar söktürücü, yan ağrısı giderici, göğüs, karaciğer, kolik, yırtılma, dalak ve spazm şikâyetlerinde faydalıdır. Boğaz ağrısı çeken ve vahşi hayvan tarafından ısırılanlara verilir, ayrıca kadınsal şikâyetler için banyo suyuna eklenir. Kökün suyu katarakta uygulanır. Kök çeşitli panzehirlere eklenir. DI 1-2.