Site icon Kocaeli Bitkileri

Orchidaceae (Salepgiller)

Ophrys lutea subsp. galilaea

Ophrys lutea subsp. galilaea: 17/04/2020; Ballıkayalar; 70 m.; ormanlık. © Hüseyin Cahid Doğan

Özet

Orchidaceae (Salepgiller) en kalabalık bitki ailesidir ve her yıl dünyanın dört tarafında onlarca yeni türü keşfedilmektedir.

Hiyerarşi

Plantae

Bitkiler

Asparagales

Kuşkonmaz takımı

Yapı

Orchidaceae (Salepgiller) çok yıllık, karasal, çürükçül (saprophyticus), epifit, çok nadiren yeraltında, sarılıcı ya da sucul bitkilerden oluşan bir ailedir. Bunlar rizomlu, yumrulu ya da kökgövdeli olup köklerde ya da başka organlarında mantarlar (Mycorrhiza) bulunur. Genellikle simpodiyal (sympodialis) ya da zaman zaman monopodiyal (monopodialis) büyürler. Gövde genellikle yapraksıdır. Ancak yapraklar sıklıkla bırahte benzeri kılıflı pullara indirgenmiştir. Tabanda ya da yakınındaki düğümlerarasında sıklıkla sahte soğan adı verilen şişlikler görülmektedir. Epifit türlerin genellikle aşırı su kaybı ve aşırı sıcak durumlardan korunmak için velamen adı verilen ölü hücrelerden oluşan katmanları vardır. Yapraklar nadiren tüylüdür. Yine nadiren uçta bölünmüş olsalar da genellikle bölünmemişlerdir. Almaşlı ya da nadiren karşılıklı dizilişli, sıklıla ikili dizilişli, sıklıkla etli ve çoğunlukla silindirik ve oluksu, neredeyse her zaman çiçek durumu sapının tabanını çevreleyen kılıflıdır. Çiçek durumu başak, salkım ya da bileşik salkım halindedir. Bunlar terminal ya da koltuklardadır.

Çiçekler

Çiçekler nadiren tek taraflı ya da ikili dizilişlidir ya da çiçekler tektir. Bunlar bırahteli, erselik ya da nadiren çok veya tek eşli, tek simetrili, sapsız ya da değişik biçimlerde saplı, sıklıkla burkuk ya da değildir. Çiçekler altdurumlu yumurtalıklıdır (epigynous). Çiçek örtüsü bölümleri altı adettir. Bunlar genellikle serbest ya da zaman zaman değişik biçimlerde kaynaşık, birbirine ya da sütuna kaynaşık ya da bitişik ve 2 sıra halinde düzenlenmiştir. 2 sıra benzerdir ya da dış sıra (çanak yapraklar) çanak benzeri iken iç sıra (taç yapraklar) taç benzeridir ya da dış sıra taç benzeri iken iç sıra hayli küçültülmüştür. Dış sıranın orta bölümü (sırt çanak yaprağı) sıklıkla farklı büyüklük ve biçimde olup yanal olan 2 bölümden farklıdır. İç sıranın orta bölümü neredeyse her zaman yanal olan 2 bölümden belirgin biçimde farklıdır. Dış sıranın bölümleri ile iç sıranın iki yanal bölümü özellikle boyut, şekil ve renk bakımından temelde benzer olduğunda tepal olarak adlandırılır.

Üreme

İç sıranın orta bölümü (labellum) düz ya da değişik biçimlerde loblu, sıklıkla derin kesikli ya da saçaklı, sıklıkla parlak renkli, benekli ya da değişik biçimlerle süslüdür ve sıklıkla geriye doğru bir mahmuzu vardır. Genellikle 2 ya da 3 parçaya ayrılır. Tabandaki bölüme hypochile denilir ve genellikle sütunun tabanına menteşelidir veya bir pençe şeklinde daraltılmıştır. Orta bölüme mesochile, üst bölüme ise epichile adı verilir. Başçıklar taban ya da uçlarından tutturulmuştur. Pollinia unumsu, mumsu ya da boynuzlu kütleler bulundurur. Ercik 1, 2 ya da 3 adettir. Boyuncuk ile birleşerek sütun (gynostegium) adı verilen özel organı oluşturur. Yumurtalık alt durumlu ve 1 ya da nadiren 3 bölümlüdür. Tohumtaslağı çok sayıda ve küçüktür. Tepecik 3 adet, verimli ya da sadece iki yanal olan verimlidir. Meyve kapsül formundadır. Tohumlar çok sayıda, küçük ve belirgin biçimde kanatlıdır.

Tarihi

Orchidaceae (Salepgiller) ailesine bağlı bitkiler ülkemizde genel olarak “salep” ve “orkide” olarak bilinirler. Salep (ثعلب) kelimesi Arapça orijinli iken, orkide (ὄρχις) kelimesi Yunanca mahreçlidir. Orkide kelimesi testis/taşak anlamını verir ve birçok orkide türünde görülen bölünmüş yumru yapısına işaret eder. Salep ise, Arapçada tilki anlamını verir. Beri taraftan bu ismin Arapçadaki hali husya el-sa’leb’tir (خصي الثعلب). Bu da tam olarak tilki taşağı anlamına gelir. Zamanla bitkilerin tam adının ilk kelimesi kullanımdan düşmüş ve sadece salep kelimesi kalmıştır.

Çok yıllık, yumrulu bitkilerden oluşan bir ailedir. Aileye bağlı bitkiler mantarlarla ortakyaşama sahiptir. Çiçekler çoğunlukla gövdenin en üstünde belirir. Yapraklar bazı türlerde tabanda, bazı türlerde gövdede olurken, bazı türler yapraktan yoksundur. Çiçeklerin rengi ve biçimi oldukça değişkendir. Aileye bağlı bazı türler tozlaşma sürecine yardımcı olması için çeşitli böceklerin görüntülerini ve/veya kokularını taklit eder. Kocaeli’deki orkide türlerinden, Spiranthes spiralis (incisalebi) hariç tamamı bahar ve yaz aylarında çiçek açarken, inci salebi güz aylarında çiçek açar. Türkiye’de 26 cinsle temsil edilen ailenin, Kocaeli sınırları içinde 14 cinsi tespit edilmiştir. Soğanlı bitkiler oldukları için, özellikle tabiat parkları içinde yer alan popülasyonları kanun ile koruma altına alınmıştır. Orkide kökünden ‘salep’ adı verilen, sakinleştirici etkisi olan ve oldukça besleyici olan bir toz elde edilmektedir. Bu toz ekmek ve dondurma yapımında kullanıldığı gibi içecek olarak da tüketilir. Musilaj bakımından da zengindir ve mide-bağırsak kanalı tahriş vakalarında başvurulmaktadır.

Aldatma

Orkidegiller dünyanın en büyük çiçekli bitki ailesidir.

Bazı orkide türleri nektar üretmez ancak görünüm ve koku gibi özellikleri ile tozlayıcıları “aldatarak” kendilerine çekebilirler. Orkideler; kendi kendilerine ya da arı, kelebek, güve ile buğday biti ve tahıl kurdu gibi böcekler tarafından tozlanırlar. Tozlayıcı böcek polenleri aldıktan sonra başka çiçekleri ziyaret etse bile, sırtının belli bölgesine yapışmış polenler çoğunlukla aynı türden başka bir orkideyi ziyaret ettiğinde serbest kalır.

Orkidelerin çiçek açma zamanları, tozlayıcı böceklerin aktif olarak uçtukları zamanla örtüşür. Bazı orkide türleri taklit konusunda oldukça mesafe kaydetmişlerdir. Evlerde ya da ofislerde sıklıkla gördüğümüz güve orkideleri (Phalaenopsis) adlarını, çiçeklerinin rüzgarlı havalarda tıpkı bir güve gibi kanat çırpıyor olmasına borçludur. Yine başka bir orkide türünün çiçekleri çürümüş et görünümündedir. Ayrıca bu et üzerinde beyaz renkli kurtçukları taklit eden yapılar da mevcuttur. Dahası çiçek, çürümüş et gibi kokmaktadır. Orkidelerin tozlaşma mekanizmaları o kadar karışıktır ki, bazı durumlarda bir böceğin düşmanı ya da avı olan başka bir böceği de taklit edebilirler. Bu durumda “av” olarak gördüğü çiçeğe saldıran “avcı” böcek, mücadelesi sırasında çiçeğin polenlerine de bulaşmış olacaktır.

Tohum israfı

Orchidaceae (Salepgiller) türleri tek seferde binlerce tohum üretebilme kapasitesine sahiptir. Bazı orkide türlerinde ise bu sayı birkaç milyonu bulmaktadır. Çimlenme için yeterli besini taşımayan tohumlar ve büyüyüp gelişme için diğer organizmalara ihtiyaç duyan orkideler, astronomik sayıda tohum üreterek çimlenme ihtimallerini arttırmaktadırlar. Bu konudaki diğer dezavantajları ise tohumdan çiçeklenmeye kadar olan sürenin hayli uzun olmasıdır. Ki bazı orkide türlerinde bu süre 10 yılı bulabilmektedir. Orkidelerin doğada üremeleri bu denli zor iken, insan eliyle üremeleri çok daha zor ve bazı türlerde neredeyse imkansızdır. Bu nedenle doğadaki örnekler, özellikle ticari kaygılarla sıklıkla yerlerinden sökülmektedir. [Cinsler]

Etimoloji

Aile adını, Orchis cinsinden almaktadır.

Kocaeli’ndeki cinsler

Anacamptis

Sivrisalep

Cephalanthera

Çamçiçeği

Dactylorhiza

Balkaymaksalebi

Epipactis

Bindallıçiçeği

Himantoglossum

Keşkeşçiçeği

Limodorum

Saçuzatan

Neotinea

Benliçamsalebi

Neottia

Asalaksalep

Ophrys

Arısalebi

Orchis

Salep

Platanthera

Sümbülsalebi

Serapias

Sağırkulak

Spiranthes

İncisalebi

Steveniella

Takkelisalep

Exit mobile version