Özet
Foeniculum vulgare (Rezene) özellikle Akdeniz mutfağında yaygın olarak kullanılan popüler bir salata ve çeşni bitkisidir.
Hiyerarşi
Türk Uygarlığındaki yeri
Râziyâne (رازيانه), bitkinin Farsçadaki karşılığıdır, bu bitki günümüzde rezene olarak bilinmektedir. Halîmî, bâdiyân, râziyâne ve râziyânecin aynı bitki olduğunu kaydetmiştir. Sabuncuoğlu da aynı görüştedir. Bitki için kullanılan diğer isim, Antik Yunancadaki karşılığı olan marathon (μάραθον)’dan bozma malaturadır. Râziyâne kavramı, kaynaklarımızda iki farklı bitki türünü karşılamak için kullanılmıştır. Bu iki tür aynı ailedendir ve meyve durumları hariç oldukça yakındırlar.
İki bitkinin tek kavramla karşılanmasını diğer nedeni, bitkilerin Yunanca isimlerinin benzer olmasıdır, ilk bitki marathon (μάραθον), ikinci bitki ise hippomarathon (ἱππομάραθον) olarak bilinmektedir. Buradan da anlaşılacağı üzere Yunanca metinlerde bitkiler ayrı başlıklar altında ele alınmıştır, ancak bu metinlerden Arapçaya yapılan tercümelerde iki bitki râziyâne kavramı altında birleştirilmiştir.
Sileymûn, süt arttırıcı olduğunu; el-Hemedânî, Burcumîni şehrinde yetiştiğini, Mesîh, karaciğer ve dalak tıkanıklığı vakalarında kullanıldığını; İbnü’l-Baytâr, âdet söktürücü, balgam söktürücü ve idrar söktürücü olduğunu, yemeklerde kullanımın görüş üzerinde olumlu etkilerinin olduğunu; Şerîf, ilk insan Âdem’in, rezene ile birlikte aynı miktarda şekeri her yıl güneşin koç burcundan yengeç burcuna girdiği güne kadar tüketen kişinin ömrü boyunca hasta olmayacağını söylediğini aktarmıştır.
Antikçağ ve İslâm tıbbındaki yeri
Bostani ve yabâni olmak üzere iki türü olduğu kaydedilen bitkiler Anadolu’da, kulunç, menenjit, bademcik iltihabı, nezle, zatülcenp, dalak hastalıkları, sarılık, ödem, baş ağrısı, felç, nefes darlığı, karaciğer hastalıkları, göz hastalıkları, kuduz, böbrek hastalıkları, idrar yolu hastalıkları, göğüs hastalıkları, mide hastalıkları, bağırsak hastalıkları, rahim hastalıkları, tüberküloz ve mesane hastalıklarının tedavisinde kullanılmış, susuzluk giderici, balgam söktürücü, idrar söktürücü, öksürük giderici, anne sütü arttırıcı, panzehir, âdet söktürücü ve sperm arttırıcı olarak faydalanılmıştır. Toplandıktan sonra tohumlarının kapalı kaplarda saklanması halinde bir yıl boyunca etkisini kaybetmeyeceği belirtilmiştir. Karabasan görenlere tavsiye edilmiş, göze sürme gibi çekildiğinde görüşü iyileştirdiği, kış uykusundan uyanan yılanların da bulanık olan görüşlerini düzeltmek için gözlerini rezeneye sürttükleri aktarılmıştır. Âdem peygamberin “yaz mevsiminden önce her gün tüketen kişinin yıl boyunca hasta olmaz” dediği rivayet edilmiştir.
Yunanca metinlerde marathonun böbrek iltihabı, yılan ısırması, köpek ısırması, göz rahatsızlıkları, ateş, mide bulantısı ve mesane şikâyetlerinde kullanıldığı, âdet söktürücü, idrar söktürücü ve süt arttırıcı olarak faydalanıldığı; hippomarathon’a ağrılı idrar, ishal ve zehirli hayvan ısırması, sarılık vakalarında başvurulduğu, taş düşürücü, süt arttırıcı ve âdet söktürücü olarak uygulandığı aktarılmıştır.
Bu maddeye Prangos ferulacea taksonu da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.576-578.
Tarihi
Bitki yenildiğinde, tohumu içildiğinde ya da arpa lapası ile pişirildiğinde süt akışını teşvik eder. Yaprakları kaynatılarak suyu idrar söktürücü olarak kullanılmış, ayrıca böbrek ve mesane hastalarına verilmiştir. Sürüngenlerin ısırdığı kişilere şarapla birlikte verilmiştir. Soğuk su ile içildiğinde bulantı ve mide yanmasını giderir, ateşli hastalara iyi gelir. Kök öğütülerek balla birlikte köpeklerin ısırdığı kişilere verilir. Yaprak ve sapın suyu güneşte kurutulur ve görüşü keskinleştirmek için kullanılan ilaçlara eklenir. İspanya’da bitkinin çiçek açtığı dönemde sapını ortadan keserek ateşin yanına koyar, bitki ateşin etkisiyle sakız benzeri bir sıvı çıkartır, bu sıvı göz ilaçlarında, bitkinin suyuna göre daha etkilidir. DI 3-70.
Rezene şöhretini yılanlara borçludur. Çünkü yılanlar derilerini değiştirdiklerinde rezene suyunu gözlerine sürerek görüşlerini keskinleştirir. Bu su insan görüşüne de yüksek derecede fayda sağlar. Rezene suyu gövde tomurcukla birlikte şiştiğinde toplanmış, güneşte kurutulmuş ve balla merhem yapılarak sürülmüştür. Bitki dünyanın her yerinde yetişir. En değerli ilaçlar İberya’da yapılanlardır, saplardan ve taze toplanmış tohumdan sızan gözyaşı benzeri damlalardan elde edilir. Bitki ilk çimlendiğinde köke çizik atılarak da toplanır. Rezene tohumları akrep ve yılan sokmalarına karşı şarapla kullanılmıştır. Ayrıca kulaklara damlatıldığında burada üreyen parazitleri yok ettiği söylenmiştir. Rezene çeşnilerimizde, özellikle sirke soslarında kullanılmıştır.
Tohum gevşemiş mide üzerinde büzücü görevi görür ve mide bulantısını yatıştırır. Akciğer ve karaciğer hastalıkları için çok değerlidir. Ölçülü alındığında bağırsak gevşekliğini durdurur ve idrar söktürücüdür. Kaynatılırsa mide sancılarına iyi gelir ve içildiğinde sütü geri kazandırır. Ptizan içinde alınan kök böbrekleri temizler. Şarapta kaynatılan kök susuzluk ve kasılmalara iyi gelir. Yaprakları tümörlere sirke ile sürülmektedir, mesane taşlarını atar ve afrodizyaktır. İçki olarak nasıl alınırsa alınsın seminal sıvıların salgılanmasını teşvik eder. Şarapta kaynatılan kök sıcak kompres olarak uygulanır ya da zeytinyağından dövülerek kullanırsa üreme organlarına son derece faydalıdır. Rezene balmumu ile tümör ve morluklara uygulanmış, kökü, bitkinin suyu ya da balla köpek ve kırkayak ısırıklarına sürülmüştür. PL 20-95.
Tanımı
Foeniculum vulgare (Rezene) sağlam yapılı, çıplak, hafifçe mumsu ve 2 metreye kadar büyüyebilen çok yıllık bir bitkidir. Gövde az ya da çok sayıda dallı, silindirik, çizgili ve diktir. Dere otu, kişniş ve frenk kimyonu ile hayli benzerdir ancak bunları hiçbiri rezene kadar uzun boylu değildir. Şemsiyeler terminal ya da yanal, 9 ila 30 adet kollu, 1 ila 11 cm uzunluğundadır. Şemsiyeler en çok 12 çiçeklidir. Çanak dişleri körelmiştir. Çiçekler sarı renklidir. Meyveler 4 ila 8 mm uzunluğunda ve silindiriktir. Güneşli bölgeleri sever. Tohumları bahar aylarında doğrudan dışarı ekilmektedir.
Gözlem bilgileri
Foeniculum vulgare doğal olarak Akdeniz havzasında yayılış gösterir ancak mutfak değeri nedeniyle dünyanın büyük bir bölümüne yayılmıştır. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Yamaçlar, çam ormanları, dere kenarları ve tarlalarda görülen bitki umumiyetle mayıs ve eylül ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 1200 metreye kadar olan rakımlarda il genelinde yaygın gözlemlemek mümkündür.
Türkçe adı
Foeniculum vulgare dilimizde rezene, cumhur, çumra, raziyane, rezdane, rezdene, sincibil, sincilip, meletüre ve şumra adları ile bilinmektedir.
Etimoloji
Cins adı Latince rezene anlamına gelir, kelime Latince saman anlamına gelen faenum kelimesinin küçültme sıfatı almış halidir ve küçük saman ya da kuruot demektir. Tür adı Latince yaygın anlamına gelir ve bu bağlamda türün yaygın olarak görülmesine ve/veya kullanılmasına işaret eder.
Gıda
Foeniculum vulgare yaprak ve tohumlarından baharat elde edilmiştir. Yemek ve salatalarda çeşni olarak kullanılmıştır. Yaprakları çiğ ya da pişirilerek tüketilmektedir. Soğanı salata yapımında kullanılmıştır. Sindirimi desteklemesi nedeniyle yağlı yemeklerin yanında servis edilmiştir. Tohumları çeşitli hamur işlerinde çeşni olarak kullanılmıştır. Tohumlarından elde edilen yağa gıda aroması olarak başvurulmuştur. Yaprak ve tohumların bitki çayı elde edilmiştir.
Tıp
Emziren annelerde süt miktarını arttırır. Gaz gidericidir. Sindirim sistemi üzerinde olumlu etkileri vardır. Balgam söktürücüdür. Cinsel gücü arttırır. İdrar söktürücü, analjezik, iltihap giderici, adet kolaylaştırıcı, laksatif, uyarıcı ve mide ağrısı gidericidir.
Dikkat
Esansiyel yağının ya da özünün bazı insanlarda dermatite, yağın yutulmasının ise kusma ve akciğer ödemine neden olacağı rapor edilmiştir. Çocuklar ile siroz ve karaciğer hastaları uzak durmalıdır. Tohumlarından ede edilen yağ hamilelere reçete edilmemelidir.
Bilgi
Ateşi tanrılardan çalarak insanlara getiren Prometheus’un ateşi bir rezene gövdesinde taşıdığına inanılmıştır (Beri taraftan bunun bir Ferula türü olması daha imkan dahilindedir). Yazortası festivali olan Adonia’da rezene tohumu ekilmesi adetti. Çimlenmiş sürgünler güneşe bırakılarak kurutulmuş ve daha sonra suya atılmıştır. Bu ritüel Adonis’in dirilmesi ve gelecek senenin bereketli geçmesini umut etmeye yönelik bir ayindir. İlk olimpiyatlarda sporcular formlarını korumak için rezene tohumu tüketirdi.
Tohumlarından elde edilen yağ diş macunu, sprey ve sabunlarda kullanılmıştır. Kurutulmuş bitki pire kovucu olup ayrıca ezilmiş yaprakları da köpeklerdeki pireleri uzaklaştırdığı bildirilmiştir. Çiçek ve yapraklarından sarı ve kahverengi boya elde edilmiştir.
Fotoğrafları
