Özet
Anemone (Gülâle) gösterişli ve rengarenk çiçekleri nedeniyle yaygın olarak yetiştirilen türleri barındıran neredeyse kozmopolit bir cinstir.
Hiyerarşi
Tanımı
Anemone (Gülâle) çok yıllık otlardan oluşan bir cinstir. Yapraklar tabanda, basit ya da bileşik, saplı, yaprak ayası, loblu, parçalı ya da bölünmüş, böbreksi ila ters üçgensi ya da mızraksı ve kenarı düz ya da dişlidir. Çiçek durumu terminal, 2 ila 9 adet çiçekten oluşan talkım ya da şemsiye halinde ya da tek çiçeklidir. İnvolukral bırahteler 2 ila 7 adet, yaprak ya da çanak yaprak benzeri ve çiçeklere yakın ya da uzaktır. Çiçekler erselik ve simetriktir. Çanak yapraklar meyve zamanı kalıcı değil, 4 ila 20 adet, beyaz, mor, mavi, yeşil, sarı, pembe ya da kırmızı renkli, düz, şeritsi ila dikdörtgensi ya da yumurtamsı ve 3,5 ila 40 mm uzunluğundadır.
Taç yapraklar genellikle mevcut değil, belirgin, düz, ters yumurtamsı ile eliptik ve 1,5 ila 2 mm uzunluğundadır. Ercikler 10 ila 200 adet, iplikçikler ipliksi ya da tabanda hafifçe genişlemiş, pistiller çok sayıda, basit, tohum taslağı pistil başına 1 adet ve boyuncuk mevcuttur. Meyve kapçık formunda, küme halinde, saplı ya da sapsız, yumurtalı, kenarı damarlı değil, gaga terminal ve düz ya da kavislidir. Dünyanın özellikle ılıman bölgelerde olmak üzere büyük bölümünde yayılış gösterir. [Harita, Sinonimler, Türler]
Etimoloji
Cins adı Antik Yunanca rüzgarın kızı anlamına gelir. Antikçağda çiçeklerinin sadece rüzgar estiğinde açtığına inanılırdı. Arapça ‘Numan’ kelimesinden bozma. O kelime de Fenikece Neaman’dan geliyor. Sonuçta Sümer bitki tanrısı Temmuz onuruna adlandırılan bir bitki, ki kendisinin lakabı Neaman’dır. Cinsin Türkçe adı olan dağlalesi bir parça anlaşılmaz durumdadır. Cinsin bütün türleri dağlık alanlarda görülmez ve ayrıca lale ile hiçbir ilgileri yoktur. Adı klasik Türkçe metinlerde “şakayık-ı numan”, “lale çiçeği” ve “dağ gelinciği” olarak geçer.
Tarihi
Cinsin çok sayıda üyesi uzun zamandır hem süs hem de tıbbi değerleri bilinip kullanılmaktadır. Bitki ilginç biçimde hem doğu hem de batı kültürlerinde kötü talih anlamına gelir. Bu da her halde bir önceki bölümde geçen Adonis’in hikayesi ile ilgilidir. Her durumda Adonis’ten kastın bir insan olmayabileceği, örneğin mevsim geçişinin de kastedilmiş olabileceğini de aklımızda tutmalıyız. Tarıma dayalı kültürlerde bitkilerin yaprak dökmesi, ölmesi ve/veya yeniden çimlenmesi olağanüstü öneme sahip hadiselerdir. Antik Mısır’da hayli önemli bir bitkiydi. Yılın ilk çiçek açan anemonlarını toplamak ve toplarken de “Seni hastalığıma çare olarak topluyorum” denmesi adetti. Toplanan çiçek daha sonra muska halinde boyna ya da kola asılırdı. Bitki terk edilmişliği ve vazgeçmeyi simgeler.
