Ecballium elaterium (Eşek hıyarı)

derleyen:

Özet

Ecballium elaterium (Eşek hıyarı) istilacı potansiyeli hayli yüksek olmakla birlikte binlerce yıldır tıbbi amaçlarla kullanılan bir bitkidir.

Anahtar kelimeler: Akdeniz elementi, Tehdit altında olmayan bitki, Tıbbi bitki.

Hiyerarşi

Bitkiler

Kabak takımı

Kabakgiller

Eşekhıyarı

Türk Uygarlığındaki yeri

Kıssâ el-hımâr (قثا الحمار), bitkinin Arapçadaki karşılığıdır ve tam olarak eşek hıyarı anlamını verir. Bitki Türkçe metinlerde ayrıca yabân hıyârı (يبان خيارى), karga dülegi (قرغا دولكى), karga kavunu (قرغا قاونى), eşek turbı (اشك تربى), dülcük (دلجوك) ve dügelcük (دوكلجوك) olarak geçmektedir. Halîmî’ye göre müshil etkisi olan bitki pejend, it hıyârı ve kıssâu’l-hımâr adları ile bilinmektedir.

Dioscorides, kulak ağrısı, siyatik, diş ağrısı, cilt hastalıkları ve ödem vakalarında kullanıldığını, balgam söktürücü, şişlik giderici ve yüz temizleyici olarak faydalanıldığını yazmıştır. Plinius, olgunlaşan meyvenin temas halinde hızla ileri doğru fırladığını ve bu nedenle toplanırken önlem alınması gerektiğini, gut, diş ağrısı, sağırlık, cilt hastalıkları ve çeşitli göz rahatsızlıklarında kullanıldığını, meyve suyu asmaya sürülürse kuşların üzümlere dadanmayacağını; tohumun yere düşmeden önce alınarak vücuda

bağlanırsa hamile kalmayı teşvik edeceğini, koç yününe sarılarak bağlanırsa da doğumun kolay geçeceğine inanıldığını aktarmıştır. İbn Abdürrabbih, yağının, kulakla ilgili rahatsızlıklar ile cilt hastalıklarında kullanıldığını; Hubeyş bin el-Hasan, eklem ağrısı, gut, kulunç, felç ve kulak rahatsızlıklarında kullanıldığını; İshak bin İmrân, cilt hastalıklarında başvurulduğunu, ancak doz aşımının çeşitli rahatsızlıklara neden olduğunu yazmıştır.

Kıssâ el-hımâr Anadolu’da, sarılık, diş rahatsızlıkları, ödem, kulak rahatsızlıkları, gut, siyatik, cilt sorunları, felç, bademcik iltihabı, hemoroid, meme ağrısı, nezle, işitme sorunları ve uçuk tedavisinde kullanılmış, mide, karaciğer ile dalak güçlendirici ve parazit düşürücü olarak faydalanılmıştır.

Tarihi

Kabaktan meyvesinin farklılığı ile ayrılmaktadır. Bu meyve palamuda benzer. Kökü beyaz renkli ve iridir. İşlenmemiş araziler ve kumlu bölgelerde yetişmektedir. Bitkinin tamamı acıdır. Yapraklarının suyu ağrısını gidermek için kulağa damlatılmıştır. Polenta ile sıvanırsa sertlikleri dağıtır. Terebinth reçinesi ile uygulanırsa tümörleri parçalar. Sirke ile kaynatılarak gut üzerine sarılmıştır. Kaynatılarak siyatik hastalarına verilmiştir. Ayrıca diş ağrısını gidermek için gargara yapılmıştır. Öğütülerek kurutulursa cüzzam, cilt döküntüleri, yara izleri ve yüzdeki kusurları giderir. Kök suyu ve kabuğu, ödemi olan kişilerde mideye zarar vermeden balgam ve safrayı tahliye eder.

Elaterion şöyle hazırlanır: Sıkıldığında geri dönen meyveler seçilir ve bir köşede gece boyunca bekletilir. Ertesi gün bir kâseye ince gözenekli bir elek yerleştirilir, kör tarafı alta gelecek şekilde küçük bir bıçak konur, meyveler ele alınarak ikiye bölünür ve sıkılır, böylece etli bölümler elekte kalır. Süzülen kısım bir leğene alınır. Etli kısımların üzerine su dökülür, ezilir ve en sonunda bu parçalar atılır. Ardından kaptaki sıvı karıştırılır, üzeri keten bir bezle örtülerek güneş alan bir yere konur. Sıvı durulduğunda üstte yüzen sıvı ve atıklar dökülmelidir. Bu işlem birçok kere yapılmalıdır. Artık üstte yüzen sıvı kalmadığında tortu toz haline getirilmeli ve pastil formu verilmelidir.

Bu uzun süre etkisini sürdüren bir müshildir ancak doza dikkat edilmelidir. Hem üstten hem de alttan tasfiyeyi harekete geçirerek balgam ve safrayı dışarı atar. Nefes darlığı çekenler için mükemmel bir müshildir. Elaterion âdet söktürücüdür. Rahim ağzına yerleştirildiğinde fetüsü öldürür. Süt ile burun deliklerine damlatılırsa sarılığı giderir ve baş ağrısını hafifletir. Boğaz ağrısı olanlara, eski zeytinyağı ya da bal ya da boğa safrası ile merhem yapılması uygundur. DI 4-150.

Tanımı

Ecballium elaterium (Eşek hıyarı) gövde yatık, kalın, kıllı, soluk yeşil renkli ve 25 cm uzunluğundadır. Yapraklar kalın ve sert, üst yüzeyi koyu yeşil, alt yüzeyi ise soluk yeşil renkli, yumurtamsı üçgensi, yüreksi, yılankavi ve kenarları dalgalı, kısaca beş loblu, 4 ila 14,5 cm uzunluğunda ve 3,5 ila 17 cm genişliğindedir. Çiçek sapı dik, kıllı, 2 ila 10 cm uzunluğundadır. Erkek çiçekler salkım halinde, taç yaprakları 8 ila 16 mm uzunluğunda ve 4 ila 7 mm genişliğinde; dişi çiçekler 1 ila 8 cm uzunluğunda çiçek sapında, taç yapraklar 6 ila 12 mm uzunluğunda ve 3 ila 6 mm genişliğindedir.

Gözlem bilgileri

Ecballium elaterium doğal olarak Akdeniz havzasında yayılış gösterir ancak günümüzde dünyanın büyük bölümüne dağılmıştır. [Harita, Alt türler, Sinonimler, Herbaryum] Tahrip edilmiş araziler, yol kenarı ve sulak alanların civarında görülen bitki umumiyetle nisan ve ekim ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 600 metreye kadar olan rakımlarda il genelinde gözlemlemek mümkündür.

Türkçe adı

Ecballium elaterium dilimizde eşek hıyarı, acı düğlek, acı dülek, acı düvelek, acı düvlek, acı kavun, cırtatan, cırtlak, cırtlangıç, hıyarcık, it hıyarı, karga düğeleği, karga düleği, karga düveleği, karga ibiği, karga keleği, karga kozağı, karga bostanı, karga cevizi, şeytan keleği, acıkavun, yaban kavunu, yaban hıyarı, şeytan kavunu, cirtatan ve yabani kavun adları ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Latince fırlatma anlamına gelir ve bu bağlamda bitkinin meyvesinin dışarıdan bir temas gelmesi halinde tohumlarını güçlü bir biçimde dışarı fırlatmasına atıftır. Tür adı Antik Yunanca dışarı atan anlamına gelir. Türün olgun meyveleri temasa karşı hassastır ve dokunulduğunda güçlü biçimde tohumlarını uzağa fırlatır. Beri taraftan kelime müshil anlamına da gelir, burada da atıf yine bağırsakları boşaltması, dışarı atması üzerinedir.

Tıp

Yapraklar antiromatizmal, deri kızartıcı ve toniktir. Bunun yanında bazen harici olarak romatizma tedavisinde kullanılmıştır.

Dikkat

İnsanlar dahil hayvanlar için zehirlidir. Deri ve gastrointestinal tahrişe; ayrıca yanma, ağız ülseri, ishal ve kusmaya neden olabileceği rapor edilmiştir. Hamilelik esnasında uzak durulmalıdır.