Özet
Silene vulgaris (Gıvışgan) genelde ekili arazilerin civarında görülen ve istilacı potansiyeli yüksek olan bir bitkidir.
Hiyerarşi
Türk Uygarlığındaki yeri
Haşhâş zübdî (خشخاش زبد), bitkinin Antik Yunancadaki karşılığı olan mekon aphrodes (μήκων ἀφρώδης)’in tercüme edilmesi ile elde edilmiştir. Metinlerimizde bitki için ak ot (اق اوت) adı da kullanılmıştır. Bu bitkide sıklıkla şeytan tükürüğü denilen beyaz, köpüklü sıvı görülür. Bu sıvı, bitkide konukçu olan böcekler (Philaenus spumarius gibi) tarafından üretilmektedir. Bu böcekler için yaygın olarak köpük böceği adı kullanılmaktadır. Bitki günümüzde gıvışkan ve ecibücü isimleri ile bilinmektedir ve hayli yaygındır.
Haşhâş zübdî için dikkate alınması gereken diğer takson günümüzde hüdaverdi otu olarak bilinen Gratiola officinalis taksonudur.
Dioscorides, epilepsi vakalarında kullanıldığını ve kusturucu olarak faydalanıldığını yazmıştır. Küçük yapraklı, köpüklü ve çiçekleri beyaz renkli olduğu kaydedilen bitkiden Anadolu’da epilepsi vakalarında faydalanılmış, kusturucu olarak başvurulmuştur.
© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.371-372.
Bir karış boyunda, ince saplı ve ince köklü bir bitkidir. Yaprakları sabunotu yapraklarına benzer ve bitkinin üzerinde beyaz köpükler bulunur. Meyvesi olgunlaştığında toplanır ve kurutularak saklanır. Hidromel ile alınırsa kusturucudur ve bu özellikle epilepsi hastaları için uygundur. DI 4-66.
Tanımı
Silene vulgaris (Gıvışgan) genellikle 20 ila 80 cm büyüyebilen kısa ömürlü çok yıllık bir bitkidir. Kök kazık formunda ve ana kök odunsudur. Çok sayıda gövde görülür, bunlar dik ya da yükselici biçimde ve tüysüzdür. Yapraklar çoğunlukla gövdede, karşılıklı dizilişli ve taban yaprakları saplı iken gövde yaprakları sapsızdır. Yaprak ayası genişçe dikdörtgensi ya da mızraksı, 2 ila 8 cm uzunluğunda, 5 ila 30 mm genişliğinde, tabanı yuvarlak ve ucu sivri ila sipsivridir. Çiçek durumu açık bir talkım halinde, 5 ila 40 adet çiçekli ve bırahtelidir. Bırahte mızraksıdır. Çanak soluk yeşil ya da nadiren morumsu, çansı, şişkin ve çıplaktır. Taç yaprak 5 adet ve çanağın iki katı uzunluğundadır. 10 adet ercik vardır. Boyuncuk sayısı üçtür. Kapsül yumurtamsı ila küresel, çanak ile aynı uzunlukta ve 6 tırtık tarafından açılmaktadır. Tohum siyah renkli, küresel böbreksi ve sivilcelidir.
Gözlem bilgileri
Silene vulgaris doğal olarak Avrasya ve Kuzey Afrika’da yayılış gösterir ancak günümüzde dünyanın büyük bölümüne dağılmıştır. [Harita, Alt türler, Sinonimler, Herbaryum] Çayırlar, yamaç ve çalılıklarda görülen bitki umumiyetle mayıs ve ağustos ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda Kartepe ve Kandıra ilçelerinde gözlemlemek mümkündür.
Türkçe adı
Dilimizde gıvışgan otu (Kuru çiçekler rüzgarda hışırdar), cıvrıncık, çığıştak, gıvırşık, ecibücü, ibişgıbış, kıvırşık, kıvışgan, kıvışık, kıvışkan, kıvrışık, kıvşıyık ve tavuk yastığı adları ile bilinmektedir.
Etimoloji
Cins adını Satir Silenus’tan almıştır. Satirlerin yarı keçi yarı insan formunda olmasına rağmen, Silenus daha çok at özellikleri taşımakta ve bu özelliği ile diğer satirlerden ayrılmaktadır. Bunun yanında Silenus, şarap tanrısı Dionysos’un öğretmenidir. Cinse ait türlerin büyük bölümünde viskozite görülmekte ve bu nedenle doğrudan şarap tanrısı ile bir bağ kurulduğu düşünülmektedir. Ayrıca Silenus’un orman tanrısı olması ve Silene türlerinin genellikle ormanlık alanlarda görülmesi nedeniyle bir bağ kurulması da mümkündür. Türkçe yaygın adı olan nakıl kelimesi Anadolu’da dal üzerine dizili kiraz meyveleri için kullanılmaktadır. Bazı Silene türlerinin çiçekleri bu alegoriye izin verir biçimdedir. Aynı kelime Arapçada hurma ağacı anlamını verir.
Tür adı Latince yaygın anlamına gelir ve açık bir şekilde türün dağılım alanının genişliğine işaret eder. Cins ilk defa Konrad Mönch tarafından Behen cinsi altında listelenmiştir, bu durumda yaygınlık Behen cinsi özelindedir. Özgün tanımda bu “in sylvis, frequens in aridis & in horto” olarak belirtilmiştir. Bitkinin Türkçe adlarının büyük bölümü, kuru çiçeklerinin rüzgarda hışırdamasına işaret eder.
Gıda
Genç sürgünler ve yapraklar tüketilmektedir. Taze yaprakları salatalara eklenmektedir. Olgun yapraklar ise haşlanarak, kızartılarak ya da sarımsakla birlikte omlet yapımında kullanılmaktadır. Yaprakları zeytinyağı ile pişirilerek tüketilmiştir. Yaprakları et yemeklerine eklenmştir. Ayrıca gözlemelerin de içine konulmuştur. Genç sürgünlerin tadı bezelyeye benzer.
Tıp
Bitkinin suyu oftalminin tedavisinde kullanılmıştır.
Fotoğrafları
