Özet
Pimpinella saxifraga (Taş anasonu) özellikle idrar söktürücü etkisi nedeniyle aranan çok yıllık bir tıbbi bitkidir.
Hiyerarşi
Türk Uygarlığındaki yeri
Kûkâlis (قوقالس), bitkinin Antik Yunancadaki karşılığı olan kaukalis (καυκαλίς)’ten alınmıştır. Dioscorides, çiğ ya da haşlanarak tüketildiğini, idrar söktürücü olarak faydalanıldığını; Gâfikî, terletici, iştah açıcı ve gaz giderici olduğunu, kulunç ve diş eti rahatsızlıklarında başvurulduğunu yazmıştır.
Yaprakları râziyânec yapraklarına, meyvelerinin boynuza benzediği belirtilen bitkiden, idrar söktürücü olarak faydalanılmıştır.
© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.497.
Tarihi
Attila’nın oğlu olan Csaba, Batı Hunlarının hakanı olduğunda kardeşi ile aralarında tahta kavgası başlamış ve yapılan savaşta Csaba on beş bin askerini bu bitki ile iyileştirmiş. Csaba daha sonra göğe yükseltilmiştir ve ne zaman Hunların (Macarların) başı sıkışsa gökten ordusu ile inerek yardım edeceğine inanılmaktadır.
Yaprakları rezene yapraklarını andıran, aromatik beyaz renkli çiçekleri olan bir bitkidir. Çiğ ya da haşlanarak tüketilmiştir. İdrar söktürücüdür. DI 2-139.
Tanımı
Pimpinella saxifraga (Taş anasonu) 20 ila 50 cm büyüyebilen çok yıllık bir bitkidir. Gövde kısa havlı ya da tüysüzce, tek ya da birkaç tane ve dallıdır. Gövde tabanında önceki yıla ait yaprak kılıflarının lifli kalıntıları görülür. Taban yaprakları saplı, en çok 15 cm uzunluğunda, dikdörtgensi-yumurtamsı ve tek teleksidir. Üst yapraklar daha küçük ve en üsttekiler bölünmemiştir. Çiçek kurulu 5 ila 12 arası kolludur. Çiçekler beyaz renklidir ve küçük şemsiyelerde 10 ila 20 arası çiçek bulunur. Taç yapraklar ters yumurtamsı, kıvrık uçlu, çıplak ya da kısaca cılız tüylüdür. Meyveler yumurtamsı olup 2 mm uzunluğundadır ve kış ayları başlamadan hemen önce olgunlaşır.
Gözlem bilgileri
Bitki doğal olarak Avrupa ve batı Asya’da yayılış gösterir. Ancak günümüzde dünyanın büyük bölümüne yayılmıştır ve işgalci tür olarak kabul edilmektedir. [Harita, Sinonimler] Çalılık alanlar ve yol kenarında görülen bitki umumiyetle haziran ve ekim ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi 400 ila 1600 metreye kadar olan rakımlarda İzmit ve Gebze ilçelerinde gözlemlemek mümkündür.
Türkçe adı
Dilimizde taş anasonu ve abdestbozan otu adları ile bilinmektedir.
Etimoloji
Cins adının kaynağı belirsizdir. 1-) Latince üzüm yaprağı anlamına gelen pampinus kelimesinin küçültme eki almasıyla oluşmuştur ve bu bağlamda küçük asma yaprağı anlamına gelir. Pimpinella peregrina’nın yaprakları yüzeysel olarak üzüm yaprağına benzer. 2-) Latince çift teleksi anlamına gelen bipinnata kelimesinin bozulmuş halidir. Bazı türlerin yaprakları 2 teleksidir. 3-) Tohumlarının Piper nigrum (karabiber) tohumlarına benzemesi ile bağıntı kurulmuştur. Latince piperinus kelimesi biber gibi anlamına gelir. 4-) Latince iki kanatlı/taraflı/tüylü anlamına gelen bipennis kelimesinden türetilmiştir. Tür adı Latince taş kıran anlamına gelir. Taşkıran, ayrıca Saxifraga cinsinin genel adıdır ve cins bu adı hak etmektedir. Bitkinin tıpkı Saxifraga cinsinde olduğu gibi idrar söktürücü olmasına işaret ediliyor olabilir. Burada kastedilen bitkilerin böbrek taşını düşürme özellikleridir.
Gıda
Köklerinden elde edilen yağ tatlandırıcı olarak kullanılmıştır. Sığır ve koyunlar için oldukça besleyici bir ottur. Bunun yanında genç yaprakları çorbalara eklenmiştir.
Tıp
Etkili bir idrar söktürücüdür. Yapraklar terletici, idrar söktürücü, çözücü ve mide ağrısı gidericidir. Kök iltihap giderici, büzücü ve balgam söktürücüdür. Taze kök çiğnendiğinde diş ağrılarını giderir. Tohumları gaz gidericidir. Kökü öğütülerek toz haline getirilmiş ve balla birlikte ses kısıklığını gidermek için kullanılmıştır. Kök ayrıca öksürükleri yatıştırmak ve bronşitin etkilerini hafifletmek için de kullanılmıştır.
Fotoğrafları
