Özet
Matricaria chamomilla (Mayıs papatyası) özellikle çayı olmak üzere binlerce yıldır tıbbi amaçlarla kullanılan popüler bir bitkidir.
Hiyerarşi
İslâm tıbbı
Bâbûnec (بابونج), bitkilerin Farsçadaki karşılığıdır. Bitkiler için kullanılan diğer isim bâbâdyâ (باباديا), Yunanca papadia (παπαδιά) kelimesinden alınmıştır. Sabuncuoğlu’na göre bâbûne ve bâbâdya aynı bitkidir. Halîmî bâbûne ile babadya çiçeginin aynı bitki olduğunu, hekimlerin bâbunc, halkın ise koyun gözi ve büre otı adları ile bildiğini yazmıştır. Ne Antik Yunanca, ne Arapça ne de Latince kaynaklarda bâbâdyâ adına rastlamıyoruz. Bu isim, Türklerin doğudan batıya doğru göçlerindeki kültür etkileşimi göstermesi bakımından iyi bir örnektir.
Üç taksonun dilsi çiçeklerinin farklı renklerde olmasına rağmen hem Antikçağ hem de Ortaçağ kaynaklarında daima aynı bölümlerde ele alınmışlardır. Dioscorides, bağırsak tıkanıklığı, göz yarası, pamukçuk, ateş, mesane şikâyetleri, sarılık ve karaciğer hastalıklarında kullanıldığını, âdet söktürücü, gaz giderici, idrar söktürücü, taş düşürücü ve düşük yaptırıcı olarak faydalanıldığını;
Curcîs bar Cibrâîl bar Buhtîşû’, kokusunun migrene iyi geldiğini; İbni Sînâ, sarı, beyaz ve kırmızı çiçekli olmak üzere üç türü bulunduğunu; İbnü’l-Baytâr, kokusunun elmaya benzediğini, etkili bir terletici ve ağrı kesici olduğunu belirtmiştir.
Türk Uygarlığındaki yeri
Bitkiler Anadolu’da, menenjit, kulunç, hemoroit, böbrek hastalıkları, kadın hastalıkları, baş ağrısı, kulak ağrısı, zatülcenp, dil rahatsızlıkları, boğaz rahatsızlıkları, mide hastalıkları, safra ve dalak hastalıkları, siyatik, gut, organın yerinden oynaması, işitme sorunları, dudak rahatsızlıkları, ödem, felç, idrar yolu hastalıkları, çocuklarda diş çıkarma, çocuklarda göz şişmesi, sarılık, karaciğer ağrısı, uyuz, ağız ağrısı, nezle ve göz ağrısı vakalarında kullanılmış, ayrıca yorgunluk giderici, cinsel istek arttırıcı, âdet söktürücü, idrar söktürücü, doğum sonrası kalıntıları atıcı, taş düşürücü, zekâ güçlendirici ve ağrı kesici olarak faydalanılmış, atlarda zehirlenme halinde başvurulmuştur.
Karabasan görenlere tavsiye edilen bitkilerden elde edilen yağ yorgunluk giderici olarak vücuda sürülmüş, burun akıntısının tahliyesi için kaynatıldıktan sonra dumanı koklanmış, soğuktan etkilenmesi halinde bu suya ayaklar sokulmuş, baş ağrısını gidermesi için yağı başa uygulanmış ve böbrek taşı düşürmek için suyu balla birlikte içilmiştir.
Bu maddeye Cota tinctoria ve Chamaemelum nobile taksonları da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.176-178.
Tarihi
Çiçek renkleri farklı olan üç türü vardır. Yaprakları küçüktür. Çiçek başları yuvarlak olup merkezi altın sarısıdır. Dışarıdaki çiçekler ise türüne göre beyaz, sarı ve mor renklidir. Engebeli araziler ile yol kenarında yetişir ve bahar aylarında toplanır. Kök, çiçek ve yapraklar ısıtıcı ve incelticidir. İçilirse ya da oturma banyosuna konulursa âdet söktürücüdür, fetüsü dışarı çeker ve taşları kırar. Şişkinlik ve bağırsak tıkanıklığı için içilir, sarılığı temizler ve karaciğer hastalarını tedavi eder. Kaynatılarak mesane hastaları için buhar banyosunda kullanılır. Taş şikâyetleri için mor çiçekli olan daha etkilidir. Beyaz çiçekli olan da idrar söktürücü özelliği bakımından sarı çiçekli olandan daha etkilidir. Uygulandığında gözpınarı fistüllerini, çiğnendiğinde pamukçuğu tedavi eder. Zeytinyağında ezilerek ateşi iyileştirmek için merhem yapılır. Yaprak ve çiçekleri doğranarak küçük pastiller haline getirilir, kök ise kurutularak saklanır. DI 3-137.
Anthemis Asclepiades tarafından çok övülmüştür. Leucanthemis (beyaz çiçek), eranthemis (bahar çiçeği), elma gibi koktuğu için chamaemelon (yer elması) ve melanthion (siyah çiçek) adları ile bilinir. Bitkinin üç türü vardır ve beyaz, sarı ve mor gibi renkleri ile ayırt edilir. Genellikle fakir topraklarda ve patikalarda yetişir. Baharda toplanarak çelenk yapmak için saklanır. Baharda çiçek, yaprak ve kök toplanarak dövülür ve pastil haline getirilir. Tüm parçaları yılan ısırıklarına karşı birlikte uygulanır. İçilirse ölü cenini çeker, âdet ve idrar söktürücüdür, mesane taşlarını dağıtır. Şişkinlik, karaciğer rahatsızlıkları, aşırı safra salgılanması göz fistülleri tedavisinde başvurulur. Çiğnenerek yaralara sarılmıştır. Taş düşürmede en etkilisi mor çiçekli olandır, bunun yaprak ve gövdesi diğerlerine göre daha büyüktür. PL 22-26.
Tanımı
Matricaria chamomilla (Mayıs papatyası) halihazırda bazı kaynaklarda Matricaria recutita olarak geçer. Genellikle 8 ila 60 cm büyüyen, dallı, dik ve pürüzsüz bir 1 ila 8 adet gövdesi vardır. Uzun ve dar yapraklar iki teleksi ya da üç teleksidir. Kömeçler ışınsal ve tek başınadır. İnvolukrum 2 ila 3 mm çapındadır. Filariler 3 sıra halinde 34 ila 42 adettir. Çiçek tablası 4 ila 6 mm uzunluğunda ve sivri ya da küt uçludur. Dilsi çiçekçikler 14 ila 26 adet olup taç beyaz renklidir. Tüpsü çiçekçikler 250 ila 570 adet olup taç sarı ila yeşilimsi sarı renklidir. Kapçık kahverengimsi, ters koniksi, 0,7 ila 0,9 mm uzunluğunda ve beyaz kabarık çizgilidir. Sorguç genellikle mevcut değildir.
Çiçeklerin güçlü ve aromatik bir kokusu vardır. Tohumlar temmuz ve ağustos aylarında olgunlaşır. Tohumlar üç haftada çimlenmektedir. Geçirgen toprakta ve güneşli bir bölgede hayli kolay yetişen bir bitkidir. Çiçekler 1 ila 2,5 cm yarıçapındadır. Yapraklar almaşlı dizilişli, kısa saplı ya da sapsızdır.
Gözlem bilgileri
Matricaria chamomilla doğal olarak Avrupa ve Asya’da yayılış gösterir ancak tıbbi değeri nedeniyle dünyanın tamamına dağılmıştır. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Yol kenarı, tarlalar ve çayırlarda görülen bitki umumiyetle mart ve temmuz ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 900 metreye kadar olan rakımlarda il genelinde gözlemlemek mümkündür.
Türkçe adı
Matricaria chamomilla dilimizde bayağı papatya, adi papatya, mayıs papatyası, tıbbi papatya, alman papatyası, ak baba, ak babacca, ak babaç, ak bubaç, ak bubeşçe, babuçça, babunç, bebisçe, bobaççe, boğaz çiçeği, bubaçça, bubeççe, bubeşçe ve kelkız çiçeği adları ile bilinmektedir.
Etimoloji
Cins adı Latince matrix kökünden gelmektedir ve bu rahim anlamına gelir. Cinsin çiçek tablası rahimi andırır. Benzer benzeri tedavi eder doktrini kapsamında çok sayıda jinekolojik şikayetlerin tedavisinde kullanılmıştır. Cins için önerilen almanpapatyası adı bariz bir biçimde hatalıdır. Muhtemelen Matricaria chamomilla‘nın yaygın adı olan German chamomile‘den tercüme edilmiştir ancak German kelimesi bitkiyi, Roman chamomile adı ile bilinen Chamaemelum nobile‘den ayırt etmek kullanılmıştır. German kelimesi, özellikle Ortaçağ düşünüldüğünde Alman’ın karşılığı olarak kullanılamaz. Tür adı Antik Yunanca yer elması anlamına gelir. Bitkiler belirgin bir elma kokusuna sahiptirler. İkili adlandırma öncesi adı “Chamaemelum vulgare”dir.
Gıda
Genç dalları baharat olarak kullanılmaktadır. Çiçekleri kurutularak çay elde edilmektedir.
Tıp
Mide, bağırsak ve uyku sorunlarında kullanılmıştır. Müshil özelliği vardır. Dil kalınlaşması, boğaz ve gözlerde şişme, kaşınma gibi yan etkileri vardır. Sindirim bozukluklarının tedavisinde, gerginlik, asabiyet ve deri problemlerini tedavi etmek için harici olarak uygulanmıştır. Bunun yanında infüzyonu dahili olarak sakinleştirici, antiseptik, spazm çözücü, gaz çıkarıcı, safra söktürücü, terletici, adet kanamasını uyarıcı, ateş düşürücü, yatıştırıcı, mide ağrısı giderici, tonik ve kan damarlarını genişleticidir. Ayrıca çiçekleri harici olarak yaralar, güneş yanığı, yanıklar, hemoroit, mastitis ve bacak ülseri tedavisinde de kullanılmaktadır.
Bilgi
Çiçeklerinden sarı boya ve şampuan elde edilmekte, yağı parfümeride kullanılmakta ve ayrıca bitki böcek kovucu olarak kullanılmaktadır.
Fotoğrafları
