Soda inermis (Deniz fasulyesi)

Soda inermis (Deniz fasulyesi), Horozibiğigiller ailesine bağlı Denizfasulyesi cinsinden bir bitkidir.

Tanımı#

Halihazırda bazı kaynaklarda Salsola soda adıyla geçmektedir. Genellikle 40 ila 70 cm büyüyebilen, tek yıllık kirli yeşil bir bitkidir. Yapraklar yumurtamsı, tabanda genişçe zarsı kenarlı, üst bölümde şeritsi dilsi, yarı dairesel, 2 ila 4 cm uzunluğunda ve hafifçe etli olup kısa bir dikenle sonlanmaktadır. İkincil bırahteler yumurtamsı tabandan kısaca sipsivri, arkada omurgalı ve çiçek örtüsünden daha kısadır. Sahte başak çoğunlukla birkaç çiçeklidir. Çiçekler yaprak koltuklarında tek ya da çift haldedir. Çiçek örtüsü şeritli, sapsız ve eski çiçeklerin tabanında 7 mm genişliğindedir. Bölümleri yumurtamsı, zarsı, meyve zamanı kıkırdaklı sert, uçta dişli saçaklıdır. Meyve 5 mm uzunluğunda ve eğik ya da diktir. Dilimizde deniz fasulyesi ve döngele adları ile bilinmektedir.

Gözlem bilgileri#

Bitki doğal olarak Batı Asya ve Akdeniz havzasında yayılış göstermektedir ancak günümüzde Amerika kıtasında da doğallaşmıştır. Deniz kenarında görülen bitki umumiyetle haziran ve ağustos ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 100 metreye kadar olan rakımlarda Yalova istikametine doğru İzmit körfezi boyunca gözlemlemek mümkündür.

Etimoloji#

Cins adı Arapça soda anlamına gelir. Türün, sodyum karbonat içermesine işaret eder. Kelime, Suaeda cinsi için de kullanılmıştır. Bitkinin Türkçe adı olan sodaotu belirgin biçimde bitkinin geleneksel olarak soda külü kaynağı olması ile ilgilidir. Orijini Arapça suda’ (صُدَاع‎) kelimesidir. Epitet Latince dikensiz anlamına gelir ve türün, yaprak uçlarının dikensiz olmasına dikkat çeker. İkili adlandırma öncesi adı “Soda, Kali magnum, sedi medii folio”dur.

Kullanımı#

Genç yaprak ve gövdeler pişirilerek tüketilmektedir. İtalya’da “agretti” olarak bilinmektedir. Yaygın olarak tek ya da çeşitli yemeklere (makarna gibi) eklenerek yenilmektedir. Bitkiden elde edilen soda külü (Sodyum karbonat), cam ve sabun yapımında kullanılmıştır. Cristallo adı verilen camların berraklığının bu bitki ile sağlandığı rivayet edilmiştir.

Türk Uygarlığındaki yeri#

Uşnân (اشنان), bu maddede adı geçen bitkilerin Arapça karşılığıdır. Tamamı deniz kenarındaki tuzlu bölgelerde görülür ve temizleyici özellikleri nedeniyle kullanılmışlardır. Türkçe metinlerde ayrıca tuzla otı (طوزله اوتى) ve çogân (چغان) olarak da geçmektedir. Çogân adı normalde Gypsophila struthium taksonunun adıdır ancak her iki türün de sâbûn ikâmesi olarak kullanılması nedeniyle karıştırılmış olması olasıdır. Silkü’l-Cevahir’de de uşnân kelimesinin karşılığı olarak çogan verilmektedir. İshâk bin Murâd ise uşnân için şam çoganı karşılığını vermektedir. Halîmî’ye göre fakir kimselerin elbiselerini yıkamak için kullandıkları bitki uşnân ve çovgan adları ile bilinmektedir. Dineverî, çok sayıda türü olduğunu, tamamının tuzlu olduğunu ve giysileri yıkamak için kullanıldıklarını; İbn Cenâh yakılarak alkali elde edildiğini, kıyafetlerin üzerine yayarak ya da suda kaynatarak giysileri yıkamak için uygulandıklarını yazmıştır.

Uşnân Anadolu’da, hemoroid, penis kaşıntısı, cüzzam, dalak hastalıkları, kadın hastalıkları, ödem, uyuz, burun rahatsızlıkları ve mide hastalıklarının tedavisinde kullanılmış, temizleyici, idrar söktürücü, düşük yaptırıcı, âdet söktürücü ve vahşi hayvan kovucu olarak faydalanılmış, yüz bakımı için uygulanmıştır. İbn-i Şerîf, Bursa’da deniz kenarından toplanarak yemek olarak tüketildiğini kaydetmiştir, ancak olasılıkla bahsettiği bitki günümüze deniz börülcesi olarak bilinen Salicornia europaea taksonudur.

Bu maddeye Seidlitzia rosmarinus ve Salsola kali taksonları da dahildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.694-695.