Özet
Tragopogon coelesyriacus (Helevan) genelde makilik alanlarda görülen ve bahar ortasından yaz ortasına kadar çiçek açan bir bitkidir.
Hiyerarşi
Türk Uygarlığındaki yeri
Tarâgûbûgun (طراغوبوغن), bitkinin Antik Yunancadaki karşılığı olan ve teke sakalı anlamını veren tragopogon (τραγοπώγων)’un transkripsiyonudur. Bitkiler tohum dağıtırken çiçek başları (sorguçlar nedeniyle) bir tutam sakalı andırır. Bu kelimenin karşılığı olan teke sakalı ile ilgili karışıklığa lihyet el-teys maddesinde değinmiştik. Dioscorides, bitkinin kökünün tatlı ve yenilebilir olduğunu; Gâfikî, bugdây tarlalarında yetiştiğini, tüketildiğini ve ağız kokusunu hoş hale getirdiğini belirtmiştir.
Tahıl tarlalarında yetiştiği belirtilen bitkiden Anadolu’da, gözyaşı dindirici ve ağız kokusu giderici olarak faydalanılmıştır.
© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.654-655.
Tarihi
Yaprakları safran yapraklarına benzer. Kökü uzun ve tatlıdır. Bu bitki tüketilir. DI 2-143.
Tanımı
Tragopogon coelesyriacus (Helevan) halihazırda Türkçe kaynaklarda Tragopogon porrifolius subsp. longirostris adı ile geçmektedir. Genellikle 15 ila 60 cm büyüyebilen tek ya da iki yıllık bir bitkidir. Gövde büyük ölçüde dalsızdır. Yapraklar ot benzeridir. Gövdelerden sütlü su sızar. Çiçekler 5 cm çapındadır. Bunlar dilsi çiçeklerden daha uzun olan yeşil bırahteler ile çevrilidir. Tohumlar temmuz ile eylül aylarında olgunlaşır. Çiçekler erseliktir. Güçlü esen rüzgara karşı dayanıklıdır. Tohumlar mart ayından itibaren hava koşulları da uygunsa ekilebilir. Toprağın sürekli nemli tutulması gerekir, yoksa tohumlar çimlenmez.
Gözlem bilgileri
Bitki doğal olarak Doğu Akdeniz havzası ile Kazakistan arasındaki bölgede yayılış gösterir. [Harita, Sinonimler] Makilik alanlar ile orman sınırlarında görülen bitki umumiyetle nisan ve temmuz ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 900 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlemek mümkündür. Kartepe ilçesinden kayıt bildirilmiştir ancak biz henüz göremedik.
Türkçe adı
Dilimizde helevan, yemlik, beyaz iskorçina, salsifi, sarı iskorçina ve sarı tekesakalı adları ile bilinmektedir. Buradaki bazı isimler muhtemelen karıştırıldı çünkü bitkinin çiçekleri mor renklidir.
Etimoloji
Cins adı Antik Yunanca keçi sakalı anlamına gelir ve bu bağlamda cinsin uzun sorguç tüylerine işaret eder. Tür adı Latince Coele-Syria anlamına gelir ve açık bir şekilde türün, günümüzde Bikâ olarak bilinen tip yerine işaret eder.
Gıda
Genç sürgünler, yapraklar ve kökü sebze olarak tüketilmektedir. Tadının istiridyeye benzediği söylenir. Çiçekleri çiğ olarak salatalara eklenmektedir.
Tıp
Kökleri idrar söktürücüdür. Aynı zamanda antibiyotik ve müshil etkisi de vardır. Ayrıca karaciğer ve safra kesesi üzerinde faydalı olduğu iddia edilmektedir. Bunun yanında yüksek tansiyon tedavisinde başvurulmuştur.
Bilgi
Kökünden elde edilen lateks sakız olarak çiğnenmektedir.