Teucrium chamaedrys (Kısamahmut)

Teucrium chamaedrys (Kısamahmut), Ballıbabagiller ailesine bağlı Kısamahmut cinsinden genellikle rizomlu ve 5 ila 30 cm büyüyebilen çalımsı bir bitkidir.

Tanımı#

Yapraklar dikdörtgensi ya da ters yumurtamsı dikdörtgensi, tabanda kamamsı ve kenarları dişlidir. Çiçek halkaları 4 ila 8 arası çiçek bulundurur. Çiçek yaprakları genellikle gövde yapraklarından farklı ve düz ya da dişli kenarlıdır. Çanak tüpsü çansı, tabanda neredeyse kamburlu, dişleri mızraksı üçgensi, bizsi uçlu, kenarları genellikle yoğun biçimde kısa tüylü ve seyrek biçimde uzun tüylü ya da çıplak ve genellikle morumsudur. Taç kırmızımsı mor renkli ve çanağın iki katı uzunluktadır. Teucrium chamaedrys dilimizde kısamahmut, dalak otu, bodurmahmut otu, erkurtaran, kısacıkmahmut, kumacı ot, sıcak otu, yer meşesi ve yer palamudu adları ile bilinmektedir.

Anahtar#

1. Bırahtelerin tamamı çanakları aşmaktadır / 2. Yapraklar neredeyse çıplak ya da alt yüzeyde kısaca kıllıdır subsp. lydium / 2. Bitkiler uzun salgısız ya da salgılı tüylüdür / 3. Çanak dişleri çıplak ya da seyrek biçimde uzun tüylüdür subsp. trapezunticum / 3. Çanak dişleri yoğun biçimde kısa ve uzun tüylüdür subsp. chamaedrys / 1. Bırahteler çoğunlukla çanaklardan daha kısadır / 4. Bitkiler kısa geriye dönük ve gevrek tüylü; gövde tüylerinin uzunluğa aşağı doğru azalmakta subsp. sinuatum / 4. Tüy örtüsü üstteki gibi değil / 5. En üstteki bırahteler düz kenarlı, tamamı kirpikli kenarlı; gövde tüylerinin uzunluğa yukarı doğru azalmamakta; yapraklar iki renkli subsp. syspirense / 5. Bırahtelerin tamamı dişli kenarlı, genellikle kirpikli kenarlı değil; gövde tüylerinin uzunluğa yukarı doğru azalmakta; yapraklar aynı renkli subsp. tauricolum

Gözlem bilgileri#

Teucrium chamaedrys doğal olarak Akdeniz havzası ve Batı Asya’da yayılış gösterir. Yamaçlar, orman açıklıkları ve kayalık bölgelerde görülmektedir. Umumiyetle haziran ve eylül ayları arasında çiçek açmaktadır. Bitkiyi deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda il genelinde gözlemlemek mümkündür.

Etimoloji#

Cins adını Troya’nın ilk kralı olan Teucer’den (Τεῦκρος) almıştır. Köklerinin Troya’ya dayandığını kabul eden Roma Uygarlığı için önemli bir isimdir. Dalak tedavisinde kullanılan bitkinin bu etkisini ilk keşfeden odur. Biçimsel benzerliği nedeniyle, cancan (Veronica chamaedrys) bitkisi de kralın adı ile anılmaktadır. Teucer, nehir tanrısı Skamander ile nimf Idaea’nın oğludur. Hayatı hakkında en erken bilgiler, Virgil’in Roma’nın kökenlerini anlattığı eseri Aeneas Destanı’nda yer almaktadır. Girit adasında yaşanan büyük bir kıtlık esnasında, ada halkının bir bölümü ile birlikte Anadolu’ya göç etmiştir. Troya şehrini kurmuş ve bu nedenle bir süre şehir Teukria, şehirde yaşayanlar ise Teukrialı olarak anılmıştır.

Yeraltından gelecek bir düşmanla karşılaşacağı yere yerleşmesi gerektiği yönünde bir kehanet dinleyen Teucer, Troya yakınlarında konakladığı esnada çok sayıda tarla faresinin kamp alanına gelmesi üzerine şehri buraya kurar. Bölgedeki dağa da, Giritteki Ida dağının adının verir (Bugün Çanakkale sınırları içinde yer alan Kaz Dağı). Günümüzde Ayvacık, Çanakkale sınırları içinde bulunan Apollon Smintheus tapınağındaki fareler bu hadiseye işaret eder. Smitheus, ‘fare tanrı’ anlamına gelir ve farelerin yok edilerek ekinlerin korunmasını ya da farelerin düşmanı yok etmesini simgeler. Epitet Antik Yunanca yer meşesi anlamına gelir. Tür, yaprakları itibariyle minyatür bir meşe ağacına benzemektedir. İkili adlandırma öncesi adı “Chamaedrys major repens”tir.

Kullanımı#

Yaygın olarak tüketilen bir sebze türüdür. Olgun olmayan meyveler çorbalara eklenmiştir. Meyvelerde demir ve kalsiyum bulunur. Tohumları kavrularak kahve olarak tüketilmiştir. İştah açıcı, uyarıcı, yaraları iyi edici ve ateş düşürücüdür. Gastrit rahatsızlıkları kolaylaştırıcıdır. Gut tedavisinde başvurulur. İdrar söktürücü, iltihap giderici, romatizma tedavi edici, büzücü, gaz giderici, terletici, uyarıcı ve toniktir. Dahili olarak kullanımına dikkat edilmelidir, çünkü karaciğer hasarına neden olabilir.

Türk Uygarlığındaki yeri#

Kemâderyûs (كمادريوس), bitkilerin Antik Yunancadaki karşılığı olan khamaidrys (χαμαίδρυς)’dan muharreftir. Metinlerimizde kullanılan bellût el-arz (بلوط االرض) ve yer pelidi (ير پليدي) isimleri ise Antik Yunancadaki karşılığının Arapça ve Türkçeye tercüme edilmiş halidir. Bitkilerin yaprakları meşe yapraklarını andırır ve minyatür bir meşe gibi gözükmesini sağlar. İbn-i Şerîf, bu bitkilerin Türkçe adı olarak hamâdre kelimesini vermektedir. Ancak bu ismin -nedenini belirtmemekle birlikte- sadece kadınlar tarafından kullanıldığını eklemiştir.

Dioscorides, ağrılı idrar, zehirli hayvan ısırması, göz rahatsızlıkları, spazm ve öksürük vakalarında kullanıldığını, âdet söktürücü ve düşük yaptırıcı olarak yararlanıldığını aktarmıştır. İbn İmrân, kumlu yerlerde yetiştiğini, yapraklarının hindibaya benzediğini ve tadının da bellûtu andırdığını yazmıştır. Âdet söktürücü ve idrar söktürücü olarak kullanıldığını; Şerîf, taş düşürücü etkisi olduğunu yazmıştır.

Kumlu bölgelerde yetiştiği, yaprakları kâsni ve mârûl yapraklarına benzediği belirtilen bitkiler felç ve kulak şişi vakalarında kullanılmış, öksürük giderici, âdet söktürücü, idrar söktürücü ve taş düşürücü olarak faydalanılmıştır. Toplandıktan sonra uygun koşullarda saklanması halinde bir yıl boyunca etkisini kaybetmeyeceği belirtilmiştir.

Engebeli ve taşlık arazilerde yetişir. Bir karış uzunluğunda, yaprakları meşe yaprağına benzeyen, küçük kırmızı çiçekleri olan bir bitkidir. Bitki tohum dağıttığında hasat edilmelidir. Taze ya da kurutularak suya kaynatılıp içilirse spazm, öksürük, dalak sertliği, idrar güçlüğü ve yeni başlayan ödemler için faydalıdır. Âdet söktürücüdür ve fetüsü çeker. Sirke ile içildiğinde dalağı küçültür. Şarapla içilir ya da lapa olarak sarılırsa hayvan zehirlerine etkilidir. Balla birlikte eski yaraları temizler. Öğütülerek zeytinyağı ile sürülürse gözdeki buğulanmayı giderir. DI 3-98.

Bu maddeye Teucrium lucidum taksonu da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.). Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.468.