Prunus avium (Kiraz)

Prunus avium (Kiraz), Gülgiller ailesine bağlı Erik cinsinden genellikle 6 ila 20 metre büyüyebilen bir ağaçtır.

Tanımı#

Gövdesi 1,5 metre çapa ulaşmaktadır. Gövde pürüzsüz kahverengi mor renklidir, genç ağaçlarda görülen yatay gri kahverengi kovucuklar yaşlı ağaçlarda siyaha döner. Yapraklar almaşlı dizilişli, basit, oval, tepede sivri, 7 ila 14 cm uzunluğunda, 4 ila 7 cm genişliğinde, yeşil ya da kırmızı saplıdır. Yaprakların testere dişli kenar uçları küçük kırmızı beze taşır. Yapraklar dökülmeden önce turuncu, pembe ya da kırmızıya dönüşür. Yapraklar ve çiçekler aynı zamanda görülmektedr. Bunlar beş beyaz taç yaprağa ve sarı erciklere sahiptir. Meyveler parlak kırmızı ile mor renkli olur. Her meyve tek bir tohum taşır. Tohumlar temmuz ve ağustos aylarında olgunlaşır. Kocaeli’nin Kirazlıyalı semti kirazı ile meşhurdur. Dilimizde kiraz adı ile bilinmektedir.

Gözlem bilgileri#

Prunus avium doğal olarak Avrupa ve Akdeniz havzası ile Afganistan arasında kalan bölgede yayılış gösterir ancak günümüzde dünyanın büyük bölümünde yetiştirilmektedir. Bahçe, bağ ve yol kenarında görülen bitki umumiyetle mart ve mayıs ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda il genelinde gözlemlemek mümkündür.

Etimoloji#

Cins adı Latince erik anlamına gelir. Doğrudan erik meyvesini tanımlayan bir kelimedir. Epitet Latince yabani anlamına gelir. Büyük ihtimalle türün klasik antikite dünyası için egzotik bir bitki olması ile ilintilidir. Kelime uzak, ücra, garip gibi anlamlara da gelir.

Kullanımı#

Meyvesi taze olarak yenir. Hoşaf, reçel ve konservesi yapılmaktadır. Arılar tarafından sevilen bir bitkidir. Ayrıca meyvelerinde gri ve yeşil boya elde edilmiştir. Kabuğu kabızlığa iyi gelmektedir ve ayrıca ateş düşürücü olarak kullanılmıştır. Çiçekleri göğüs yumuşatıcı, yaprakları ise müshil olarak kullanılmaktadır. Bunun yanında meyve sapları büzücü, idrar söktürücü ve toniktir. Bunlar kaynatılarak sistit, ödem, bronşiyal şikayetler, ishal ve kansızlık tedavisinde kullanılmıştır. Gövdeden elde edilen reçine öksürük vakalarında kullanılmıştır.

Türk Uygarlığındaki yeri#

Karâsiyâ (قراصيا) ve kirâs (كراس), bitkinin Antik Yunancadaki karşılığı olan kerasia (κεράσια)’dan alınmıştır. Halîmî, karâsiyâ ve kirasın aynı bitki olduğunu belirtmiştir. Bu isim bir coğrafyanın, kiraz bitkisi ile meşhur olan Kerasus ya da günümüzdeki adı ile Giresun’un adıdır. Dioscorides, bağırsaklara faydalı olduğunu, görüşü iyileştirdiğini, taş düşürücü, öksürük giderici ve iştah açıcı olduğunu; İbnü’l-Baytâr, hazımsızlık ve mide bulantısına neden olduğunu, tohumu ile tüketildiğinde mideye faydalı olduğunu ve ereksiyon sağladığını kaydetmiştir. Karâsiyâ Anadolu’da, baş ağrısı tedavisinde kullanılmış, hemoroid hastalarının uzak durması tavsiye edilmiş, cinsel haz arttırıcı ve susuzluk giderici olarak faydalanılmıştır. Hulviyye adlı yemeğin tarifine giren kirâsı rüyada görmek miras olarak yorumlanmış, ayrıca fal amaçlı da kullanılmıştır.

Antikçağ#

Taze olarak yenirse bağırsakları rahatlatır, ancak kuru olarak yenirse kabızlığa neden olur. Seyreltilmiş şarapla alınan ağacın sakızı kronik öksürüğü tedavi eder. İştahı açar, sağlıklı bir görünüm ve görüşe keskinlik verir. Şarapla içildiğinde taştan mustarip olanlara yardım eder. DI 1-113.

İtalya’ya ilk kiraz ağacını Mithridates’i mağlup eden Lucullus, Pontus’tan getirmiştir. Sadece bir asırda okyanus kıyılarına ve hatta Britanya’ya kadar yayıldı. Apronia en kırmızı meyveli, Lutatia en siyah meyveli ve Caecilia da en yuvarlak meyveli varyetedir. Junia kirazı çok lezzetlidir, ancak denildiğine göre nakledilmeye dayanamadığı için sadece dalından yenilebilir. Ancak en kıymetlileri Campania’nın Plinia, Belçika’nın Lusitania ve Rhenus kirazlarıdır. PL 15-30.

Kiraz bağırsaklara faydalı olsa da mideyi rahatsız eder. Kuru kiraz büzücü ve idrar söktürücüdür. Bazı yazarlar, sabah erken saatlerde çiğle kaplı kirazın çekirdeği ile yenmesinin bağırsakları ayaklardaki gut hastalığını iyileştirecek kadar etkilediğini yazar. PL 23-72.

© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.444.