Dysphania botrys (Kızıl bacak)

Dysphania botrys (Kızıl bacak), Horozibiğigiller ailesine bağlı Kızılbacak cinsinden genellikle 10 ila 50 cm büyüyebilen aromatik bir bitkidir.

Tanımı#

Bitkinin tamamı kısa salgılı tüylerle kaplıdır. Gövde dik ila yükselici ve tabanda dallı ya da basittir. Yapraklar aromatik, almaşlı dizilişli, 5 cm uzunluğunda ve 3 cm genişliğinde, oval ya da dikdörtgensi, 4 ila 6 arası lobludur. Çiçek durumu koltuklarda talkım halinde, 12 ila 24 cm uzunluğunda ve gövde yaprakları tarafından çevrilmiştir. Bırahte mevcut değildir. Çiçek örtüsü bölümleri beş adet, küt ila sivri uçlu ve yoğun biçimde salgılı havlıdır. Kapçık çiçek örtüsü bölümleri tarafından kapatılmış olup neredeyse küreseldir. Tohumlar küreseldir. Dilimizde kızılbacak adı ile bilinmektedir.

Gözlem bilgileri#

Dysphania botrys doğal olarak Akdeniz havzasında yayılış gösterir ancak günümüzde Amerika kıtasına işgalci tür olarak girmiştir. Tahrip edilmiş araziler, yol kenarı ve sulak alanların civarında görülen bitki umumiyetle haziran ve ekim ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda il genelinde gözlemlemek mümkündür.

Etimoloji#

Cins adı Antik Yunanca belirsiz anlamına gelir. Cinse bağlı bitkilerin çiçekleri gösterişsizdir ve atıf da buna yöneliktir. Bitkinin dilimizdeki karşılığı olan kızılbacak Türkçe Bitki Adları listesine göre Chenopodium botrys (artık Dysphania botrys) için kullanılmaktadır. Dysphania cinsi için karşılık önerilmediği için biz bu kelimeyi aldık. D. botrys’in özellikle tabana doğru yaprak ve gövdesinde kızıllık görülür ve bu özellik Türkçe ismi açıklamak için yeterlidir. Epitet Antik Yunanca üzüm kümesi anlamına gelir. Yaygın kullanılan bir epitettir. Dioscorides bitkiden aynı isimle (βότρυς) bahsetmektedir. Muhtemelen bitkinin meyvelerinin ya da çiçeklerinin küme halinde bulunmasına işaret eder.

Kullanımı#

Bulyonu andıran güçlü bir kokusu vardır, yemeklerde lezzet verici olarak kullanılır. Yapraklar ve tohumlar pişirilerek tüketilmiştir. Ancak çiğ halde aşırı tüketilmemesi önerilmektedir. Tohumlar öğütülerek ekmek yapımında kullanılmıştır. Yapraklarında çay yapılmıştır. Bitkiden yeşil bir boya elde edilmektedir. Kurutularak güve kovucu olarak kullanılmıştır. Aromatik kokusu nedeniyle yastıkların arasına konulmaktadır.

İdrar söktürücü, gaz giderici, spazm önleyici ve ishal engelleyicidir. Kanser tedavisi için aday bitkiler arasında yer alır. Astım nöbetlerini önleyicidir, nezle tedavisinde kullanılmıştır. Parazitleri düşürmek için başvurulmuştur.

Ayva sarısı renkli ve çok dallı bir bitkidir. Tüm dallarında tohum bulunmaktadır, yaprakları hindibaya benzer ve güçlü kokuludur. Kokusu nedeniyle giysilerin arasına konulmaktadır. Çoğunlukla derelerin kenarında yetişir. Şarapla içildiğinde nefes darlığını rahatlatır. DI 3-115.