Cupressus sempervirens (Akdeniz servisi)

Cupressus sempervirens (Akdeniz servisi), Servigiller ailesine bağlı Servi cinsinden 35 metre kadar büyüyebilen bir bitkidir.

Tanımı#

1.000 yıl yaşayan örnekleri rapor edilmiştir. Yapraklar 2 ila 5 mm uzunluğunda ve koyu yeşildir. Tohum kozalağı oval ya da dikdörtgensi, 2,5 ila 4 cm uzunluğunda, 10 ila 14 arası sayıda pullu, başlangıçta yeşil iken olgunlaştığında kahverengidir. Polen kozalağı 3 ila 5 mm uzunluğundadır ve polenler kış aylarında dağıtılmaktadır. Çiçekler tek evciklidir. Cupressus sempervirens dilimizde akdeniz servisi, selvi, servi ve kara servi adları ile bilinmektedir.

Gözlem bilgileri#

Cupressus sempervirens doğal olarak Türkiye ile İran arasındaki bölgede yayılış gösterir. Ancak günümüzde Avrupa kıtasına da yayılmıştır. Ormanlık alanlar, yamaçlar ve yol kenarında görülmektedir. Kozalakları umumiyetle kasım ve aralık ayları arasında olgunlaşmaktadır. Bitkiyi deniz seviyesinden 1200 metreye kadar olan rakımlarda il genelinde gözlemlemek mümkündür.

Etimoloji#

Cins adını yanlışlıkla keçisini öldürdükten sonra üzüntüden servi ağacına dönüşen Hercules’in torunu Cyparissus’tan (κυπάρισσος) almıştır. Bu olaya istinaden servi ağacı matem ağacı kabul edilerek mezarlara dikilmiştir. Servi ağaçları ülkemizde de yaygın olarak mezarlıklara dikilmektedir. Servi ağaçlarının gövdesinde görülen gözyaşı benzeri reçine damlaları bu hadiseye yorulmuştur. Epitet Latince daima yeşil anlamına gelir. Yapraklarının dört mevsim yeşil kalmasına işaret eder.

Kullanımı#

Kepek önleyici, büzücü, yaşlanma önleyici ve parfüm olarak kullanılmıştır. Genç dallara, parazit düşürücü, ateş düşürücü, antiromatizmal, antiseptik ve kan damarları daraltıcı olarak başvurulmuştur. Dahili olarak; boğmaca, kan tükürme, spazmodik öksürük, soğuk algınlığı, grip ve boğaz ağrısına iyi gelir. Haricen; varis, hemoroit ve kan damarlarını sıkılaştırma amaçlı kullanılmıştır. Sürgünlerinden elde edilen yağ parfümeride ve sabun yapımında kullanılmıştır. Böcek ve güve kovucu özelliği nedeniyle eşya dolabı yapımında kullanılmaktadır.

Türk Uygarlığındaki yeri#

Serv (سرو), bitkinin Süryanicedeki karşılığı olan ve yüksek anlamına gelen sarvana ܳ(ܫܱܪܘܱܝܢܳܐ)’dan muharreftir. Zaman zaman ar’ar’ ile karıştırılmıştır. Dioscorides, ağrılı idrar, göz iltihabı, kan kusma, dizanteri, astım ve öksürük vakalarında kullanıldığını, kanama durdurucu, saç boyayıcı ve sivrisinek kovucu olarak faydalanıldığını, çürük tırnakları çekmek için uygulandığını yazmıştır.

Serv Anadolu’da, diş eti hastalıkları, diş rahatsızlıkları, fıtık, karaciğer hastalıkları, rahim hastalıkları, burun rahatsızlıkları, cilt sorunları, nefes darlığı, idrar yolu rahatsızlıkları, kan tükürme, kulunç ve göz rahatsızlıkları vakalarında kullanılmış, tırnaklarda oluşan beyaz lekeleri giderici, öksürük giderici, sivrisinek kovucu, iltihap giderici ve yanık giderici olarak faydalanılmıştır. Saç ve sakalları siyaya boyamak için kullanılan bitki, salgın hastalık durumunda evlerde tütsü halinde yakılmış, çeng adı verilen müzik aletinin yapımında kullanılmıştır, dumanının sinek kovucu olduğu, odunu dövülerek sirke ile pişirilirse diş ağrısını giderdiği kaydedilmiştir. Bitki uzun boyu ile karakteristiktir, bu nedenle rüyada serv görmek uzun ömre yorulmuş, ayrıca fal amaçlı da kullanılmıştır. Boy ve serv ilişikisi şiirimizde oldukça yaygındır. Erkek ya da kadın ayrımı yapılmaksızın sevilen ya da saygı duyulan kişilerin boyları serve benzetilmiştir. Dede Korkut Kitabı’nda da, Dirse Han hatununa “servi boylum” olarak seslenmektedir. Servin ön plana çıktığı diğer özelliği özgürlük simgesi olmasıdır. Bunun nedeni her dem yeşil olmasıdır.

Antik Yunan#

Servi bağlayıcı ve soğutucudur. Yaprakları pekmez ve mürr ile içildiğinde mesane sıkıntısı ve idrar güçlüğüne iyi gelir. Küçük ve soluk yeşil renkli kozalakları kıyılarak şarapla birlikte içilirse kanlı öksürme, dizanteri, ishal, nefes darlığı ve öksürüğe faydalıdır. Kaynatılması da aynı faydaları sağlar. İnce biçimde kıyılarak incirle alınırsa sertlikleri yumuşatır ve burun deliklerindeki polipleri tedavi eder. Sirke ile kaynatılarak acıbakla ile birlikte öğütülürse tırnaklarda pulları temizler ve bağırsak fıtığına iyi gelir. Yaprakları bu işe yarar. Kozalakları yaprakları ile yakıldığında sivrisinekleri uzaklaştırır. Yapraklar, yaraları onarması için üzerine uygulanır, sirke ile toz haline getirildiğinde saçı boyar. Kendi başlarına ya da kabuğu çıkarılmış arpa ile uygulandığında yılancık, zona, kan çıbanı ve göz iltihabını iyileştirmektedir. DI 1-74.

Servi yabancı bir ağaçtır ve büyük güçlüklerden sonra doğallaştırılmıştır. İnatçı bir ağaçtır, meyvesi bir işe yaramaz ve tadı yüzü buruşturur. Yaprakları acıdır ve ayrıca nahoş bir koku yayar, son olarak gölgesi de olmaz. Ağaçtan elde edilecek ahşap yetersizdir ve neredeyse bir çalıdan elde edilen ahşapla aynı miktardadır. Servi Pluto için kutsaldır. Bu nedenle evlerin girişine yas işareti olarak konulur (Günümüzde mezarlıklarda en yaygın gördüğümüz ağaçtır). Piramit biçimindeki görünüşü ile kabul edilmiş ve uzun süre çam sıraları arasındaki boşlukları işaretlemek için kullanılmıştır. Çit sıraları oluşturmak için budanmaktadır, ayrıca süs bahçelerinde çeşitli biçimlerde kırpılmaktadır. Ekonomik açıdan servi dikimi karlıdır, bu nedenle servi ağacına kız çeyizi de denir. PL 16-60.

Antik Roma#

Servi yaprakları dövülerek yılanların açtığı yaralara, polenta ile güneş çarpması halinde başa sürülmüştür. Bunlar fıtık için de kullanılmıştır. Balmumu ile testis şişliklerine uygulanmıştır. Sirke ile karıştırılırsa saçı siyaha boyar. İki katı miktarı hafif ekmekle dövülerek Aminea şarabı ile yoğrulursa ayak ve sinirlerdeki ağrılar için yatıştırıcıdır. Yumruları yılan sokması halinde içilir, gres yağı ve bakla unu ile dövülürse fıtığa iyi gelir Kökü yapraklarıyla ezilerek içilirse mesan hastalıkları, idrar güçlüğü ve phalangium ısırıklarına iyi gelir. Talaşı içilirse âdet söktürücüdür ve akrep zehrini nötralize eder. PL 24-10.

Plinius: Meyvesi bir işe yaramaz, yaprakları acıdır, gölgesi olmaz ve ahşabı da bir işe yaramaz. Ağaç tanrı Pluto’nun kutsal ağacıdır ve evlerin girişlerine matem işareti olarak bilinmektedir (Mezarlıklarda servi ağacının dikilmesi hem Balkanlar hem de Marmara bölgesinde (Kocaeli’de de elbette) çok yaygın bir adettir). Ağaçlar savaşları, av sahnelerini, çeşitli nesneleri simgelemeleri için budanmıştır (Bu adet, başka ağaçlarda da olsa günümüzde de devam etmektedir). Ağacın düz yapısı direk ve payanda yapılması için uygun olduğundan servi ağacı dikilirdi. On üç yaşına gelen ağaçlar bu amaçla kullanılırdı. Hatta bu işin hayli karlı olması nedeniyle, “kızının çeyizi için servi dik” sözü kullanılırdı (Ağaç günümüzde Girit adasında “kız çeyizi” adıyla bilinmektedir).

© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.610-611.