Aegilops geniculata (Konbaş)

Aegilops geniculata (Konbaş), Buğdaygiller ailesine bağlı Buğdayanası cinsinden genellikle 10 ila 30 cm büyüyebilen tek yıllık bir bitkidir.

Tanımı#

Üst yaprak ayası şeritsi mızraksı, 1,5 ila 3 mm genişliğindedir. Başak 12 ila 18 mm uzunluğunda ve genişçe ters koniksidir. Yatay verilmli başakçıklar 2 adet ve kısmen üst üste binicidir. Dışkavuzlar 6 ila 10 mm uzunluğunda, göbekli, yaslanıcı havlı, kesik tepede 3 ila 4 arası sayıda sert kıllı kılçıklı ve kılçıklar 15 ila 25 mm uzunluğundadır. Alt içkavuzun kılçıkları dışkavuz ile neredeyse aynı uzunluktadır. Üst başakçıklar kısır ve 2 ila 3 mm uzunluğundadır. Dilimizde konbaş adı ile bilinmektedir.

Gözlem bilgileri#

Bitki doğal olarak Akdeniz havzası ile Afganistan arasında kalan bölgede yayılış gösterir. Ancak günümüzde Amerika’ya da dağılmıştır. Stepler, kayalık bölgeler ve deniz kenarında görülmektedir. Umumiyetle nisan ve haziran ayları arasında çiçek açmaktadır. Bitkiyi deniz seviyesinden 1200 metreye kadar olan rakımlarda il genelinde gözlemlemek mümkündür.

Etimoloji#

Cins adı Antik Yunanca keçi gibi anlamına gelir. Bitkilerin keçiler tarafından sevilerek tüketildiğine işaret eder. Beri taraftan kelime keçi gözü anlamını da verir. İlkçağda özellikle A. geniculata, aegilopses adı verilen gözde çıkan yaraları tedavi etmek için kullanılmıştır. Epitet Latince dirsekli anlamına gelir. Türün gövde tabanından dirsek yaparak büyümesine işaret eder.

Türk Uygarlığındaki yeri#

Davser (دوسر), bitkinin Süryanicedeki karşılığı olan desra (ܕܫܪܐ)’dan muharreftir. Theophrastus’a göre bitki genellikle arpa ile aynı yerde bulunur. Ancak topraktaki besinleri tüketerek toprağı kalitesiz hale getirir. Dîneverî ise tohumlarına zinn denilen bitkinin, bugdây ile aynı yerde bulunduğunu yazar, ki aslında bitki hububat tarlalarına yakın olmayı tercih etmektedir.

Oribasius, saçkıran tedavisinde etkili olduğunu belirtmiştir. Bitki, muhtemelen bitkiye de adını vermiş olan gözde çıkan yaraların adı olan aegilopses hastalığını tedavi etmek için de kullanılmıştır. Metinlerimizde bitkinin meme şişlerini geçirmek için uygulandığı, ayrıca nasır tedavinde kullanıldığı kaydedilir. Tercüme-i Câmi‘u Müfredâti’l-Edviye ve’l-Eğziye’de bitkinin çâvdâr olduğu belirtilmişse de, bu hatalıdır.

Buğdaya benzer ancak daha yumuşak yaprakları olan küçük bir bitkidir. Tepesinde başak dikeni bulunan iki ila üç adet tohum kapsülü bulunur. Kaba unla sıvanırsa göz fistüllerini tedavi eder ve ayrıca sertlikleri dağıtır. DI 4-137.

© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.288.