Özet
Citrullus lanatus (Karpuz) ekonomik değerinin hayli yüksek olması nedeniyle dünyanın büyük bölümünde yetiştirilen bir bitkidir.
Hiyerarşi
Tanımı
Citrullus lanatus (Karpuz) sürünücü ya da sarılıcı tek yıllık bir bitkidir. Gövdeler cılız tüylü ya da tüysüzce olup 10 metre uzayabilir. Sülük 2 ya da 3 parçalıdır. Yapraklar 6 ila 20 cm uzunluğunda ve 4 ila 15 cm genişliğinde, anahatta yumurtamsı ya da darca yumurtamsı, yüreksi, özellikle damarların çevresinde tüylü, genellikle elsi olarak üç ila 5 eliptik lobludur. Yaprak sapı 2 ila 18,5 cm uzunluğunda ve tüylü ya da cılız tüylüdür. Çiçekler yaprak koltuklarında 4 cm uzunluğundaki tüylü sap üzerinde belirir. Erkek çiçekler cılız tüylü ve 1 ila 4,5 cm uzunluğunda saplıdır. Taç yapraklar ters yumurtamsı, yuvarlak ve sivri çıkıntılıdır. Dişi çiçekler 3 ila 45 mm uzunluğunda saplıdır. Yumurtalık elipsoit ya da küresel ve cılız tüylüdür. Meyve küresel olup oldukça büyüktür.
Türk Uygarlığındaki yeri
Kârpûz (قارپوز), bitkinin Türkçe karşılığıdır ve Antik Yunancada meyve anlamına gelen karpos (καρπός) kelimesinden alınmıştır. Bitki ayrıca Arapça karşılığı olan bıttîh el-hindî (بطيخ الهندي) ve Farsça karşılığı olan hindûvâne (هندوانه) isimleri ile de karşılanmıştır. Halîmî’ye göre hinduvâne ve karpuz aynı bitkidir. Bitkiyi günümüzde de karpuz adı ile biliyoruz. Râzî, iltihap giderici olduğunu belirtmiştir.
Kârpûz Anadolu’da, menenjit, sarılık, ödem, idrar yolu rahatsızlıkları, böbrek hastalıkları, baş ağrısı, mide hastalıkları, idrar güçlüğü, sıtma ve melankoli vakalarında kullanılmış, susuzluk giderici, ferahlatıcı ve idrar söktürücü olarak faydalanılmıştır.
Halep ve Belh’in kavun ile karpuzunun meşhur olduğu belirtilmiş, rüyada karpuz görmek keder olarak tâbir edilmiştir. Kârpûz’da cennetten bir damla su bulunduğu, bu nedenle hiçbir parçasının atılmaması ve suyunun yere damlatılmaması gerektiği belirtilmiş, cennetteki tüm gıdalarda karpuz tadının var olduğu, güç verdiği, cildi temizlediği, ağız kokusunu hoş ettiği, baş ağrısını giderdiği, göze faydalı olduğu, susuzluğu giderdiği, yiyen kişinin midesinde tespih çektiği, iştahı açtığı ve parazit düşürücü etkisi olduğu kaydedilmiştir. Bir atasözümüzde ise şöyle anılmaktadır: “İki karpuz bir koltuğa sığmaz”.
© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.446-447.
Gözlem bilgileri
Bitki doğal olarak Afrika’da yayılış gösterir ancak mutfak değeri nedeniyle çok erken dönemde Eskidünya’nın büyük bölümüne yayılmıştır. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Bahçe, tarla ve sulak alanların civarında kaçak olarak görülen bitki umumiyetle haziran ve temmuz ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 1000 metreye kadar olan rakımlarda il genelinde gözlemlemek mümkündür.
Türkçe adı
Dilimizde karpuz adı ile bilinmektedir.
Etimoloji
Cins adı Latince küçük Citrus anlamına gelir. Citrus, turunç, mandalina, limon ve portakal gibi türleri ihtiva eden cinsin adıdır. Tür adı Latince tüylü anlamına gelir. Türün havlı yapısına işaret eder.
Gıda
Meyvesi çiğ olarak tüketilmektedir. Ülkemizde yaz mevsiminin popüler meyvelerinden biridir. Meyvesinden içecek elde edilmektedir. Olgun olmayan meyveler çorbalara eklenmiştir. Yaprakları pişirilerek, tohumları ise çiğ ya da pişirilerek tüketilmiştir.
Tıp
Tohumları yatıştırıcı, idrar söktürücü ve toniktir. Yatak ıslatılması durumlarında başvurulmuştur. Tohumları parazit düşürücüdür. Meyve ateş düşürücüdür. Meyve idrar söktürücüdür. Kökü müshil ve kusturucu etkilidir.
Fotoğrafları
