Nasturtium officinale (Su teresi)

Nasturtium officinale (Su teresi), Turpgiller ailesine bağlı Suteresi cinsinden genellikle 10 ila 90 cm arası büyüyebilen çok yıllık, tüysüz ve sucul bir bitkidir.

Tanımı#

Sitolonları vasıtasıyla yayılan bitki kokulu ve baharatlıdır. Gövde tüysüz, sulu ve içi boş, sürünücü ya da yatık yükselicidir. Genellikle en alttaki düğümlerden köklenici ve bolca dallıdır. Yapraklar saplı, kulaksı, derin teleksi, anahatta dikdörtgensi ve 8 ila 10 cm uzunluğundadır. Yapraklar tüysüzdür ve çiçek kuruluna yakınlaştıkça küçülürler.Yanal yaprakçıklar 2 ila 9 çift halinde, sapsız, darca ters yumurtamsı, eliptik ya da neredeyse dairesel ve kenarları düz ya da hafifçe dişlidir.

Çiçek durumu çoğunlukla terminal, bırahtesiz, çok sayıda küçük beyaz çiçekli ve genellikle 10 cm uzunluğundadır. Çiçek sapı yayılıcı ya da hafifçe kıvrık ve 8 ila 12 mm uzunluğundadır. Çanak yapraklar yeşil renkli, eliptik ve 2 mm uzunluğundadır. Taç yapraklar beyaz, sıklıkla menekşe bezeli, ters yumurtamsı ve 4 mm uzunluğundadır. Yumurtalık darca elipsoittir. Meyve genişçe şeritsi, sıklıkla kavisli ve 10 ila 18 mm uzunluğundadır. Tohumlar iki sıra halinde, parlak, koyu kırmızı kahverengi ve neredeyse daireseldir. Dilimizde su teresi, acı gerdeme, cırcır, çakandura, çünk, derdime, ıspatan, kordomot, kerdeme, kurbağapisliği, su gerdemesi, su kerdemesi, su mancası, tizik, yabani tere ve gudime adları ile bilinmektedir.

Gözlem bilgileri#

Nasturtium officinale doğal olarak Asya ve Avrupa’da yayılış gösterir. Ancak günümüzde dünyanın büyük bölümünde doğallaşmıştır. Sulak alanlarda görülmektedir. Umumiyetle mart ve temmuz ayları arasında çiçek açmaktadır. Bitkiyi deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda il genelinde gözlemlemek mümkündür.

Etimoloji#

Cins adı Latince burun çarpıtma anlamına gelir. Bitkilerin keskin tadına işaret eder. Epitet Latince tedavi edici anlamına gelir. Türün geleneksel olarak tıbbi amaçlarla kullanılmasına işaret eder. Bu terim, bitkinin özellikle tıbbi amaçlarla kullanılması nedeniyle aktar, eczane, hastane, vb. yerlerde satılmasını vurgulamaktadır.

Kullanımı#

A ve C vitamini bakımından zengin olan yaprakları çiğ ya da pişirilerek tüketilmektedir. Yapraklar iskorbüt hastalığı önleyici, temizleyici, idrar ve balgam söktürücü, müshil, diş ağrısı giderici, uyarıcı ve mide ağrısı gidericidir. Yeni sıkılmış meyve suyu göğüs ve böbrek şikayetlerinin tedavisinde dahili ve harici olarak kullanılmıştır. Aşırı tüketilmesinin çeşitli mide rahatsızlıklarına neden olabileceği rapor edilmiştir.

Türk Uygarlığındaki yeri#

Reşâd (رشاد), bitkinin Arapçadaki karşılığıdır. Metinlerimizde bitki için su kerdemesi (صو كردمسي), su teresi (صو ترسي) ve hurf el-mâ (حرف الما) isimleri de tercih edilmiştir. Halîmî, reşâd, acı tere, revâs ve su teresi adları ile bilindiğini ve tüketildiğini belirtmiştir. İbn Varrâk, iştahı açtığını; Dioscorides, güneş yanığı vakalarında kullanıldığını, çil giderici ve idrar söktürücü olduğunu belirtmiştir.

Reşâd Anadolu’da, dizanteri vakalarında kullanılmış, idrar söktürücü, âdet söktürücü, cinsel istek arttırıcı, sperm arttırıcı ve sindirim kolaylaştırıcı olarak faydalanılmış, ayrıca atlara öksürük giderici olarak verilmiştir. Reşâd tohumu, şavürşan, habbü’l-gâr, habbü’l-edhâr, zeyt ile karıştırılıp tütsü edilirse bulut, bulunulan yer kazılırsa su çıkacağı, fırın isi ile reşâd ıslatılırsa tadının biber gibi olacağı, reşâd, eşek boku ile sırça şişe içine konursa içinden böcek çıkacağı yazılmıştır.

Berula erecta ile aynı yerde yetişen bir su bitkisidir. Tadı kakuleye benzediği için bazıları cardamon der. Yaprakları ilkin yuvarlaktır ancak zamanla büyümekte ve roka gibi ayrılmaktadır. Çiğ olarak tüketilir, ısıtıcı ve idrar söktürücüdür. Gece sarılır ve sabah alınırsa doğum lekesi ve çilleri yok eder. DI 2-128.

© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.578-579.