Lathyrus digitatus (Tavşan kanı)

Lathyrus digitatus (Tavşan kanı), Baklagiller ailesine bağlı Mürdümük cinsinden genellikle 15 ila 40 cm büyüyebilen bir bitkisidir.

Tanımı#

Gövde dik ya da yükselici, ince, tüysüz ya da seyrek tüylüdür. Orta yapraklar yarı sapsız, yarı parmaksı ve kılçıklıdır. Yaprakçıklar 2 çiftli, şeritsi, 20 ila 70 mm uzunluğunda ve 1 ila 3 mm genişliğinde ve 3 ila 5 arası paralel damarlıdır. Kulakçık mızraksı ve yaprak sapından daha uzundur. Çiçek sapı yaprak kadar ya da ondan daha uzundur. 3 ila 6 arası çiçek taşır. Sap 2 ila 6 mm uzunluğundadır. Çiçekler morumsu ya da mavimsi renktedir. Çanak 6 ila 9 mm uzunluğundadır. Meyve şeritsi ters mızraksıdır. Dilimizde tavşankanı adı ile bilinmektedir.

Gözlem bilgileri#

Bitki doğal olarak Doğu Akdeniz havzasında yayılış gösterir. Ormanlık alanlar, kayalık yamaçlar ve çalılıklarda görülmektedir. Umumiyetle nisan ve haziran ayları arasında çiçek açmaktadır. Bitkiyi 200 ila 1500 metreye kadar olan rakımlarda il genelinde gözlemlemek mümkündür.

Etimoloji#

Cins adı Antik Yunanca çok tutkulu anlamına gelir. İlk defa Theophrastus tarafından kullanılmıştır ve cinse bağlı bazı türlerin afrodizyak oldukların yönündeki inanışa işaret eder. Cinsin Türkçe adı mürdümük Farsça kökenlidir ve olasılıkla mercimek için kullanılmıştır. Bu kelime ayrıca Farsçada gözbebeği anlamına gelir. Mercimek tohumları ile gözbebeği arasında yüzeysel bir benzerlik mevcuttur. Epitet Latince parmak gibi anlamına gelir ve açık bir şekilde türün yapraklarının yapısına işaret eder. İkili adlandırma öncesi adı “Orobus purpureus foliis angustis digitatis”tir.

Türk Uygarlığındaki yeri#

Astrâgâlîs (اسطراغاليس), bitkinin Antik Yunancadaki karşılığı olan astragalos (ἀστράγαλος)’tan muharreftir ve bu dilde aşık kemiği anlamına gelir. Atıf, bitkinin düğümlü kök yapısınadır. Metinlerimizde bitki için tavşancıl toynağı (طوشنجل طوينغى) adı da kullanılmıştır. Bitkiyi günümüzde tavşan kanı adı ile biliyoruz. Tavşancıl toynağı, bitkinin yapraklarının söz konusu yırtıcı kuşun pençesini andırması nedeniyle anlamlıdır. Ancak bu ismin başka bir hayvanın adına neden evrilmiş olduğunu bilemiyoruz.

Galen, yara iyileştirici olduğunu; Dioscorides, ishal vakalarında kullanıldığını, kanama durdurucu, yara iyileştirici ve idrar söktürücü olarak yararlanıldığını yazmıştır.

Nohûdu andırdığı, kökünün turba benzediği, gölgeli yerlerde yetiştiği ve küçük çiçekli olduğu aktarılan bitki, ishal ve kan tükürme vakalarında kullanılmış, ayrıca idrar söktürücü olarak faydalanılmıştır.

© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.165-166.