Convolvulus arvensis (Tarla sarmaşığı)

Convolvulus arvensis (Tarla sarmaşığı), Tarlasarmaşığıgiller ailesine bağlı Tarlasarmaşığı cinsinden odunsu rizomlara sahip çok yıllık bir bitkidir.

Tanımı#

Gövdeler sürünücü ya da sarılıcı, 1 metre uzunluğa kadar ve çıplak ya da seyrek biçimde havlıdır. Yaprak sapı 0,3 ila 2 cm uzunluğundadır. Yaprak ayası yumurtamsı dikdörtgensi, 1,5 ila 5 cm uzunluğunda, 1 ila 4 cm genişliğinde, çıplak ya da havlı, tabanı tebersi, ok başlı ya da yüreksi, ucu küt, mukronat, tabanda belirgin 3 damarlı ve üst bölümde teleksi damarlıdır. Çiçek durumu koltuklarda talkım halindedir. Bunlar 1 ila 3 adet çiçekli, çiçek durumu sapı 3 ila 8 cm uzunluğundadır. Bırahteler 2 adet, şeritsi ve 3 mm uzunluğundadır.

Çanak yaprakların uzunlukları farklı, 3,5 ila 5 mm uzunluğunda, dıştaki 2 adedi geniş biçimde dikdörtgensi ila ters yumurtamsı, kısa, abaksiyal yüzeyde seyrekçe havlı ya da çıplak, kenarları kirpikli, içtekiler yumurtamsı dairesel ve kenarları zarsıdır. Taç beyaz ya da pembe renkli, hunimsi, 1,5 ila 6 cm uzunluğunda ve aya darca 5 lobludur. Ercikler içkin, uzunlukları farklı, yumurtalık yumurtamsı, çıplak ya da seyrekçe havlı ve tepecikler silindiriktir. Kapsül yumurtamsı ila dairesel, 5 ila 8 mm uzunluğunda ve çıplaktır. Tohumlar meyve başına 4 ya da daha az sayıda, koyu kahverengi ya da siyah, 3 ila 4 mm uzunluğunda ve sivilcelidir. Dilimizde tarla sarmaşığı, mamıza, çadır çiçeği, leksiotu, hamıza, babootu, kaplumbağa otu, kuzu sarmaşığı ve tosbağaotu adları ile bilinmektedir.

Gözlem bilgileri#

Bitki doğal olarak Avrasya ve Kuzey Afrika’da yayılış gösterir. Ancak günümüzde dünyanın büyük bölümüne dağılmıştır. Her türden habitat alanında görülmektedir. Umumiyetle nisan ve eylül ayları arasında çiçek açmaktadır. Bitkiyi deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda il genelinde gözlemlemek mümkündür.

Etimoloji#

Cins adı Latince küçük sarılıcı anlamına gelir. Cinsin bazı üyelerine mahsus olan diğer bitkilere sarılıcı karakterlerine işaret eder. Epitet Latince ekili alan anlamına gelir. Türün habitat tercihine işaret eder. Özgün tanımda bu “Habitat in Europae agris” olarak belirtilmiştir.

Kullanımı#

Yapraklarından yapılan çay örümcek ısırıklarına karşı kullanılmıştır. Aynı zamanda çiçek ve yaprakları müshil işlevine sahiptir. Çiçeklerinden yapılan çay ateş düşürücüdür. Bu yaraları iyileştirmek için önerilmiştir. Kökü güçlü bir kusturucudur. Safra söktürücü, idrar söktürücü, müshildir. Köklerinden elde edilen suya ateş tedavisinde başvurulmuştur. Yapraklarından elde edilen çay örümcek ısırıklarına iyi gelmektedir. Ayrıca aşırı adet kanını azaltmakta kullanılır.

Türk Uygarlığındaki yeri#

Lablâb (لبالب), bitkinin Arapçadaki karşılığıdır. Çulluk Kapan Lügati’nde lablâb ile sarmaşığın aynı bitki olduğu ifade edilmiştir. Metinlerimizde lablâb kelimesi, ağaç sarmaşıgı (اغاج صارماشيقى) adı ile karşılanmıştır. Ancak bu hatalıdır. Lablâb kelimesi, Arapçada sarılıcı-tırmanıcı özelliğe sahip birden fazla bitkinin genel adıdır. Ağaç sarmaşığı adı da bu bitkilerden örneğin Hedera helix’in karakterine oturmaktadır. Ancak C. arvensis hem otsu bir bitki olduğu hem de ağaçlara tırmanacak kadar boylu olmadığı için bu isimle uyumlu değildir. Dioscorides, müshil etkisi olduğunu yazmıştır. Hûzâye, ateş vakalarında başvurulduğunu aktarmıştır. Hem Hubeyş bin el-Hasan, hem de Gâfikî, bitkiyi kaynatmanın etkisini kaybetmesine neden olduğunu belirtmiştir. Lablâb Anadolu’da, kulak ağrısı, ağız rahatsızlıkları, sıtma, vücutta karıncalanma ve baş ağrısının tedavisinde kullanılmış, öksürük giderici olarak faydalanılmıştır.

Yaprakları sarmaşığa benzer ancak daha küçüktür. Çitler, bağlar ve tarlalarda yetişir. Yapraklarının suyu müshildir. DI 4-39.

© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.505-506.