Aristolochia clematitis (Kara asma)

Aristolochia clematitis (Kara asma), Lohusaotugiller ailesine bağlı Lohusaotu cinsinden genellikle 40 ila 70 cm büyüyebilen çok yıllık bir bitkidir.

Tanımı#

Rizomlar sürünücüdür ve gövdeler basittir. Yapraklar almaşlı dizilişli, 4 ila 10 cm uzunluğunda ve 3 ila 11 cm genişliğindedir. Bunlar küt uçlu, çıplak, düz ve yüreksi üçgensidir. Yaprak sapı 1 ila 5 cm uzunluğundadır ve çiçek durumu sapından uzundur. Çiçekler 1,5 ila 3 cm uzunluğunda, boru biçiminde ve sarı renklidir. Taç ya da çanak yaprak yoktur. Kapsül ters oval ila armutsu, 3 cm uzunluğunda ve 2,5 cm genişliğindedir. Dilimizde uzun lohusa otu ve kara asma adları ile bilinmektedir.

Gözlem bilgileri#

Aristolochia clematitis doğal olarak Avrupa ile Orta Asya arasında kalan bölgede yayılış gösterir. Ancak günümüzde Amerika’ya da dağılmıştır. Vadiler, tahrip edilmiş araziler, tarlalar ve deniz kenarında görülmektedir. Umumiyetle nisan ve ağustos ayları arasında çiçek açmaktadır. Bitkiyi deniz seviyesinden 1200 metreye kadar olan rakımlarda İzmit ve Kandıra ilçelerinde gözlemlemek mümkündür.

Etimoloji#

Cins adı Antik Yunanca hamilelik için en iyisi anlamına gelir. Tam anlamıyla ise en iyi doğum demektir. Bitkilerin doğumu kolaylaştırdığına ve doğum sonrası enfeksiyonlara iyi geldiğine dair inanışa işaret eder. Bitkinin çiçekleri rahime benzer, işaret doktrini uyarınca bitkinin benzediği organa iyi geleceği düşünülür. Ve doğumdan sonra plasentanın atılması için bu bitkiler kullanılırdı. Günümüzde ise bu görüşün bir karşılığı yoktur. Bilakis bitkiler ölümcül zehirler içerir. Epitet Antik Yunanca asma dalları gibi anlamına gelir. Olasılıkla bitkinin sürünücü rizomlarına işaret etmektedir.

Kullanımı#

Bakteriyel enfeksiyonları kontrol ederek iyileşme sürecini hızlandırır. Gövdeden alınan su doğum başlatıcısı olarak kullanılmıştır. Bunun yanında iltihap giderici, spazm çözücü, terletici, adet kanaması düzenleyici, ateş düşürücü ve uyarıcıdır. Kök ve gövde zehirlidir. Kanserojen etkisi vardır ve böbreklere zarar verebilir. Dahili olarak kullanılması önerilmez. Özellikle hamile olanlar uzak durmalıdır. Düşüğe neden olur.

Türk Uygarlığındaki yeri#

Zerâvend (زراوند), bitkinin Farsçadaki karşılığıdır. Zerâvend kavramı üç farklı Aristolochia taksonunu kapsar. Biz Türkçe metinlerde zerâvend geçen bölümleri A. clematitis, zerâvend-i tavîl geçen bölümleri Aristolochia pistolochia ve zerâvend-i mudahrec geçen bölümleri de Aristolochia rotunda ile karşıladık. Zerâvend Anadolu’da, felç, işitme kaybı, ödem, dalak hastalıkları, diş rahatsızlıkları, zatülcenp ve böbrek rahatsızlıklarında kullanılmış, öksürük giderici ve yara iyileştirici olarak faydalanılmıştır.

Theophrastus, morluk giderici ve yara iyileştirici olup yılan sokması halinde başvurulduğunu; Plinius, bitkinin tıbben önemli parçasının kökü olduğunu; Dioscorides, aristolokheia klematitis (ἀριστολοχεία κληματῖτις) maddesininde bitkinin aromatik bir kokusu olduğunu ve parfüm üretenler tarafından parfümü koyulaştırmak için kullanıldığı; ayrıca fülfül ve mürr ile alındığında âdet söktürücü olmasının yanı sıra düşüğe neden olduğunu, astım, raşitizm, üşüme, dalak, fıtık ve yan ağrılarına iyi geldiğini belirtmiş, yaralara uygulandığını ve diş eti ile dişleri temizlemek için kullanıldığını eklemiştir.

Antikçağ#

Doğum esnasında kadınlara yardımcı olduğu için bu adı almıştır. Yuvarlak olana dişi denir, aromatik ve yuvarlak sarmaşık benzeri yaprakları vardır, çok sayıda sürgün tek bir kökten çıkar, dalları uzundur, çiçekleri kapaklara benzer ve beyaz renklidir ancak çiçeğin iç kısmı kırmızıdır ve kötü kokar. Uzun olana erkek denir, yaprakları öncekinden daha uzundur, küçük dalları incedir, çiçekleri mor renkli ve kötü kokuludur, bunlar kuruyunca armut şeklini alır. Kökü şalgam gibi küreseldir, tadı acıdır ve kötü kokar. Üçüncü türüne ise clematitis denir, dalları ince, yaprakları da pırasa yaprağına benzer, çiçekleri sedefotu gibidir, kökleri uzun ve ince olup kabuğu kalın ve aromatiktir, bunları parfüm yapıcılar merhemleri kalınlaştırmak için kullanır. DI 3-4.

Yuvarlak olan zehirler için etkilidir ancak yılan zehri ve ölümcül zehirler için şarapla içildiğinde ve uygulandığında uzun olan daha etkilidir. Rahimde sıkışan doğum kalıntılarını çeker. Biber ve mür ile içildiğinde ya da rahim ağzına yerleştirildiğinde âdet söktürücüdür ve fetüsü dışarı alır. Yuvarlak olan su ile içildiğinde astım, hıçkırık, titreme, fıtık, dalak şikâyetleri, spazm ve yan ağrılarına iyi gelir. Uygulandığında kemiklerdeki iğne ve kıymıkları çıkarır, süsen ve balla birlikte yaraları doldurur. Diş ve diş etlerini temizler. Clematitis de bu sorunlara iyi gelir ancak daha az etkilidir.

© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.730.