Özet
Xanthium strumarium (Pıtrak) genelde yaz sonuna doğru işlenmemiş arazilerde baskın tür haline gelen istilacı bir türdür.
Hiyerarşi
Türk Uygarlığındaki yeri
Kesantiyûn (كصنتيون), bitkinin Antik Yunancadaki karşılığı olan xanthion (ξάνθιον)’dan alınmıştır ve bitkiden elde edilen sarı renkli boyaya işaret eder.
Dioscorides, meyvelerinin giysilere ve hayvanların yünlerine yapıştığını, saçı sarıya boyamak için uygulandığını; Şerîf ve İbnü’l-Baytâr, göz rahatsızlıklarında göz damlası olarak kullanıldığını yazmıştır. Bitkiye Türkçe isim olarak yabân bâdıncânı (يبانن بادنجانى) önerilmiştir. İbnü’l-Baytâr bitkinin İspanya’da bu adla bilindiğini aktarmıştır, Türkçe ismin kaynağı da budur.
Çeşitli göz rahatsızlıklarını tedavisinde kullanılmıştır.
© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.480-481.
Ekili arazilerde ve kurumuş bataklıklarda yetişir. Gövde bir arşın boyunda, parlak, köşeli ve çok koltukludur. Yaprakları Atriplex’e benzer, çentiklidir ve Nasturtium officinale gibi kokar. Meyve zeytin büyüklüğünde, yuvarlak, çınar ağacı kediciği gibi dikenlidir ve temas halinde giysilere yapışır. Meyve tamamen kurumadan önce toplanarak dövülür ve kil bir kapta saklanır. Bu saçları sarıya boyamak için kullanılır. Ayrıca meyve şişliklerin üzerine de sıvanır. DI 4-136.
Tanımı
Xanthium strumarium (Pıtrak) genellikle 15 ila 80 büyüyebilen tek yıllık bir bitkidir. Gövde küçük pürüzlü, sıklıkla kırmızımsı ve dikensizdir. Yapraklar uzun saplı, 4 ila 12 cm uzunluğunda, kamamsı yumurtamsı, 3 ila 5 arası loblu ve düzensiz dişlidir. Erkek kömeçler terminal ya da kısa dalların koltuklarında, involukrum 3 mm çapında ve taç 2,5 mm uzunluğundadır. Dişi kömeçler 4 mm uzunluğunda ve involukruma kaynaşıktır. Kapçık elipsoit, 1,5 ila 2,3 mm uzunluğunda ve 3 ila 4 mm uzunluğundaki kancalı dikenlerle örtülmüştür. Tohumlar ağustos ve ekim arası olgunlaşır. -15 dereceye kadar dayanıklıdır. Tohumlar bahar ya da güz aylarında doğrudan dışarı ekilebilir. Bu tohumların çimlenebilmesi için nemli tutulmaları gerekir.
Gözlem bilgileri
Bitki doğal olarak Kuzey Amerika orijinli olduğu düşünülmektedir, ancak günümüzde dünyanın büyük bölümünde doğallaşmıştır. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Tahrip edilmiş araziler, sulak alanlar ve yol kenarında görülen bitki umumiyetle haziran ve ekim ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda il genelinde gözlemlemek mümkündür.
Türkçe adı
Dilimizde pıtrak, büyük pıtrak, domuz pıtrağı ve kıstik adları ile bilinmektedir.
Etimoloji
Cins adı Antik Yunanca sarı anlamına gelir ve bu bağlamda cinse bağlı bazı bitkilerin sarı boya yapımında kullanılmasına işaret eder. Tür adı Latince şişme yastık anlamına gelir ve açık bir şekilde türün olgun tohum kabuklarına işaret eder.
Gıda
Tohumları öğütülerek hamur işi yapımında kullanılmıştır. Yaprak ve genç bitkileri pişirilerek tüketilmiştir.
Tıp
Yaprak ve kökler; romatizma tedavi edici, idrar söktürücü, terletici, yatıştırıcı, müshil, yumuşatıcı ve yatıştırıcı etkilidir. Sıtma tedavisinde yararlı olduğu düşünülmektedir. Demlenerek romatizma, böbrek hastalıkları ve tüberküloz tedavisinde kullanılır. Ayrıca sakinleştirici, ağrı kesici, antibakteriyel, mantar engelleyici, spazm çözücü, öksürük giderici, terlemeyi arttırıcı, idrar söktürücü, deriyi yumuşatıcı, ateş düşürücü, hipoglisemik, müshil ve sakinleştiricidir. Bunun yanında terlemeyi azaltmak için koltuk altı bölgelerinde sürülmüştür. Kaşıntılara karşı haricen kullanılmıştır. Lapaları yaralar ile vücuda giren nesneleri çıkarmak için uygulanır.
Dikkat
Tohum, fide ve olgun bitkinin fazla tüketilmesinin zehirlenmelere neden olabileceği rapor edilmiştir. Hayvanlar için ölümcüldür. Belirtileri kusma ve bilinç kaybıdır.
Bilgi
Yapraklarından sarı boya elde edilmiştir. Ayrıca kurutularak zararlıları kovması için hububatların yanına konulmaktadır.
Fotoğrafları
