Vitex agnus-castus (Hayıt)

derleyen:

Türk Uygarlığındaki yeri

Ayıd (ايد), bitkinin Türkçedeki karşılığıdır. Metinlerimizde bitkinin Farsçadaki karşılığı olan ve beş parmak anlamı veren bencengüşt (بنجنكشت) ile Arapçadaki karşılığı olan fakad (فقد) kelimeleri de kullanılmıştır. Halîmî, Türkçe adının ayıd agacı olup tohumuna habbü’l-fakad dendiğini, tohumunu tüketenin cinsel isteğinin azaldığını ve bu nedenle Hristiyan din adamları tarafından tercih edildiğini aktarmıştır. İbn-i Şerîf bitkinin Türkçe adının beş parmak olduğunu ve bentâfilun olarak da bilindiğini kaydetmiştir, ancak bentâfilun başka bir bitkinin adıdır, Antik Yunancadaki karşılığı beş yaprak [pentaphullon (πεντέφυλλον)] olan Potentilla reptans’ın.

Sim’ûn, tohumlarının terletici olduğunu; İbni Sînâ, sulak alanların civarında bulunan ve yaprakları zeytûn yapraklarına benzeyen bir çalı olduğunu; Dioscorides, Ceres’e yapılan ibadetlerde kadınların oturdukları yere serptiklerini, yılan sokması, zehirli canlıları uzak tutmak için, baş ağrısı, testis şişi, rahim ve dalak şikâyetleri ve ödem vakalarında kullanıldığını, süt azaltıcı, yara iyileştirici, uyutucu ve âdet söktürücü olarak faydalanıldığını, akıl hastalarının tedavisinde kullanıldığını ve doğum kontrolü için başvurulduğunu yazmıştır.

Galen, agnus castusun Süryanice orijinli bir kelime olduğunu ve iffeti koruyan anlamına geldiğini, bitkinin cinsel isteği bastırıcı etkisi olması nedeniyle kadınların iffetlerini korumak için birbirlerine bitkinin yapraklarını verdiklerini aktarmıştır. Bitki Anadolu’da, zehirli hayvan sokması, rahim sorunları, sıraca, ayaklarda yorgunluk, ödem, baş ağrısı, ıslak rüya, kulunç ve böbrek hastalıkları vakalarında kullanılmış, karaciğer ve dalak güçlendirici, âdet söktürücü, vahşi hayvan kovucu, panzehir ve haşere kovucu olarak faydalanılmıştır.

Tanımı

1 ila 3 metre boylanabilen çalı ya da nadiren küçük ağaç olup bol dallı ve kaba tüylü-kır tüylüdür. Yapraklar parmaksı olup beş parçalı, yaprakçıkların kenarı genellikle düz, 3,5 ila 15 cm uzunluğunda, 0,5 ila 2,8 cm genişliğinde, ucu sivri, taban ve uca doğru daralıcı, sapsız ya da hiç olmazsa terminal saplı, üst yüzeyi soluk yeşil, alt yüzeyi beyaz kaba tüylüdür. Yaprak sapı uzundur. Çiçek durumu görece sıkı, salkımlar kompakt, sıklıkla neredeyse küresel, sapsız ya da neredeyse sapsızdır. Çanak 3 mm uzunluğunda, dış yüzeyi yoğunca kaba tüylü ve belirsiz biçimde damarlı, dişleri genişçe üçgensidir. Taç soluk leylak ila mavi renkli ve 8 mm uzunluğundadır. Meyve küresel, siyah ya da kırmızımsı ve 3 ila 4 mm uzunluğundadır.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak Akdeniz havzası ile Pakistan arasındaki bölgede yayılış gösterir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Kumlu alanlar, kireçtaşı üzeri ile deniz kenarındaki kayalık alanlarda görülür. Karamürsel ilçesinde gözlemlenmiştir. Haziran ve eylül ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 700 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.

Türkçe adları

Dilimizde hayıt adı ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Latince bağ anlamına gelir. Cinsin dallarının sepet yapımında kullanılmasına işaret eder. Tür adı Süryanice iffet koruyan anlamına gelir. Türün Antikçağda anafrodizyak olduğuna inanılırdı.

Tarihi

Dioscorides 1-103: Hayıt dere kenarında, engebeli arazilerde ve vadilerde yetişen, dalları dayanıklı, yaprakları zeytin yapraklarını andıran bir çalıdır. Çiçekleri mor renklidir ve tohumları bibere (Piper sp.) benzer. Isıtıcı ve yumuşatıcıdır. Meyvesi vahşi hayvanlar tarafından ısırılanlara, dalak hastalarına ödemi olanlara verilir. Şarapla içildiğinde sütü çeker ve âdet söktürücüdür. Ayrıca derin bir uykuya neden olur. Bitki ve meyvesi kaynatılıp oturma banyosuna eklenirse rahim rahatsızlıkları ve iltihapları için iyidir. Tohumu yarpuz ile alındığında âdet söktürücüdür. Sürüldüğünde baş ağrısını giderir. Yaprakları serpildiğinde ya da yakıldığında vahşi hayvanları uzak tutar, uygulandığında vahşi hayvan ısırıklarına iyi gelir. Tereyağı ve üzüm yaprağı ile uygulandığında testis sertleşmesini yumuşatır, tohumu su ile uygulandığında makat çatlaklarını düzeltir, yaprakları ile sıvandığında burkulma ve yaraları tedavi eder. Dalları yürürken elde tutulursa yürürken (ayakkabı nedeniyle) meydana gelen sıyrıkları önlediği iddia edilir. Bitkiye agnos denir çünkü Thesmophoria zamanında kadınlar tarafından ayin amaçlı kullanılmıştır.

Gıda

Meyveleri yemeklerde çeşni olarak kullanılır, ayrıca biber ikamesi olduğu kabul edilir. Yaprakları da aromatik olup baharat olarak kullanılır.

Tıp

Meyve ve yapraklarının erkek ve dişi üreme organları üzerinde tonik etkisi olduğuna inanılır. Kadınların hormonal sistemleri üzerinde düzeltici etkisi olduğu kabul edilir. Tohumlar ve meyveler anafrodizyak, afrodizyak, (hem afrodizyak hem de anafrodizyak olduğunu söyleyen raporlar var; bunun nedeni cinsel olarak aktif olanlarda bu etkiyi azaltırken, cinsel olarak çok aktif olmayanlarda da aktiviteyi artırma özelliğine sahip olmasıdır) süt arttırıcı, oftalmik, yatıştırıcı, mide ağrıcı gidericidir, ayrıca kadınsal şikâyetlerde de başvurulur. Kadınlarda üreme sistemi şikâyetlerinde başvurulur, âdet düzenleyicidir, âdet öncesi gerginliği giderir, doğurganlığa faydalıdır, menopoz döneminin etkilerinin hafifletilmesinde faydalıdır. Meyveler felç, organ ağrısı ve halsizlik vakalarında uygulanır. Şişkinliği azaltır, iştahı bastırır ve uyku getirir. İktidarsızlık, prostatit, testis şişi, kısır ve yumurtalıkların şişmesi vakalarında önerilir.