Viola odorata (Kokulu menekşe)

Hüseyin Doğan

271 yıl önce

Türk Uygarlığındaki yeri

Benefsec (بنفسج), bitkinin Farsçadaki karşılığıdır. Halîmî, benefşe ve benefc adları ile de bilindiğini ifade etmiştir. Dioscorides, mide yanması, epilepsi, boğaz apsesi, göz iltihabı ve apış arası şikâyetlerinde kullanıldığını; Curcîs bar Cibrâîl bar Buhtîşû’, yağının baş ağrısına iyi geldiğini; İbnü’l-Cezzâr, aşırı terleme vakalarında yağının uygulandığını; Mesîh, baş ağrısı vakalarında kullanıldığını, öksürük giderici ve uyutucu olarak başvurulduğunu; Hubeyş bin el-Hasan, şekerle birlikte alındığında müshil etkisi bulunduğunu yazmıştır.

Râzî, reçelinin iştahı azalttığını, İbnü’l-Baytâr, yağının, baş ağrısı, öksürük, nefes darlığı ve saç-sakal-kirpiklerin dökülmesini engellediğini kaydetmiştir. Bitki yüz bakımı için uygulanmış, şerbetinin yaz mevsiminde içilmesi önerilmiş, yürüyüşlerde ayak tabanına sürülmüş, kâbus görenler tarafından alınmış, parfüm yapımında kullanılmış, kadınlar kaşlarını kalınlaştırmak için uygulamış, hamile kalmakta zorluk yaşayanların menekşe suyunun fitil halinde vajinaya sokulması halinde gebeliği teşvik ettiği yazılmıştır.

Diğer yağlara üstünlüğünün İslâm’ın diğer dinlere üstünlüğü gibi olduğu kaydedilen bitki Anadolu’da, menenjit, uykusuzluk, kulak ağrısı, dudak yarılması, bademcik iltihabı, nezle, zatülcenp, nefes darlığı, kulunç, ödem, baş ağrısı, melankoli, göz ağrısı, boğaz ağrısı, mide hastalıkları, idrar yolu hastalıkları, cilt hastalıkları, saçkıran, dil rahatsızlıkları, göğüs hastalıkları, mide hastalıkları, kalp hastalıkları, sarılık, sıtma, işitme sorunları, hemoroit, epilepsi, veba, ayak ağrısı ve zatürre vakalarında kullanılmış, müshil, spazm çözücü, öksürük giderici, kusturucu, hıçkırık giderici, idrar söktürücü ve ferahlatıcı olarak yararlanılmış, atlarda sakağı hastalığının tedavisinde başvurulmuştur.

Dövülerek başa sürülürse baş ağrısını, dumanı göze sürülürse göz iltihabı giderdiğini belirtilmiş, sağlıkla ilgili zengin kullanıma sahip olduğu görülen bitkinin etkisi rüya tâbirine de yansımış ve rüyada menekşe görmek sıhhate ve ömrün uzunluğuna yorulmuştur. İbrâhim’in ateşe atılması hadisesinde, ateşin bir çiçek bahçesine dönüştüğü çok sayıda kaynağımızda geçmektedir, söz konusu bahçede bulunan çiçeklerden biri de benefsec’tir. Benefsec Türk şiirinde yaygın olarak kullanılan bitkiler arasında yer alır. Bitki için müstakil kasideler kaleme alınmış, kokusu sevgilinin kokusuna, çiçekleri sevgilinin zülüfüne benzetilmiş, bahar mevsiminin müjdecisi olarak görülmüş, dağların rengi benzetilmiş, sevgili ile buluşma anının resmedilmesinde kullanılmıştır.

Tarihi

Yaprağı sarmaşık yaprağına benzer ancak daha küçük ve daha koyu renklidir. Çiçek küçük, mor renkli ve aromatiktir. Gölgeli ve engebeli yerlerde yetişir. Yapraklar tek ya da polenta ile sarıldığında serinleticidir, mide ekşimesi, göz iltihabı ve anüsün sarkmasına iyi gelir. Çiçekleri boğaz ağrısını geçirir ve çocuklarda epilepsiyi tedavi eder. DI 4-121.

Gül ve zambaktan sonra en itibarlı bitki menekşedir. Mor, beyaz ve sarı renkli çiçek açan türleri vardır. Mor menekşe güneşli yerlerde kendiliğinden yetişir ve taç yaprakları daha büyüktür. Buna ion denir ve ianthine kumaşı adını bu bitkiden alır. Mor menekşe serinleticidir, iltihap giderici olarak mideye, baş ağrısı geçirici olarak da alına sürülür. Özellikle göz kayması, basen ve rahim sarkmalarında faydalıdır. Başa çelenk olarak takılır ya da koklanırsa baş ağrısına iyi gelir. Suyla alınırsa farenjit için çaredir. Suyla içilen menekşe özelikle çocuklarda epilepsi vakalarında etkilidir. Tohumu akrep sokmasına iyi gelir. Beyaz ve sarı menekşe âdet akışını kontrol eder ve idrar söktürür. Taze iken etkisi azdır, bu nedenle bir yıl bekletildikten sonra kuru olarak kullanılır. Mür ve safran ile karıştırılırsa göz iltihabına iyi gelir. Yaprakları balla birlikte baştaki yaraları temizlemek için kullanılır. PL 21-14.

Tanımı

15 cm büyüyüp, 60 cm yayılabilir. Çiçekler güzel kokuludur. Koyu mor ya da beyaz renkli olurlar. Yaprak ve çiçekler tabandaki bir rozet üzerindedir. Yapraklar saplı ve kulakçıklıdır. Karpel kancalıdır ve yuvarlık bir ek ile bitmez. Yaprak saplarının aşağıya doğru bakan tüyleri vardır. Bitki sitolonları yoluyla yayılır. Tohumlar nisan ve haziran ayları arasında olgunlaşır. Çiçekler erseliktir. -20 dereceye kadar dayanır. Popüler bir süs bitkisidir. Taç tek simetrilidir. Çanak ve taç yaprak ile ercik sayısı beştir. Karpel tektir. Çiçeklerin başı eğik olur.

Gözlem bilgileri

Doğal olarak Avrupa ve Asya’da yayılış gösterir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Orman sınırı, makilik ve dere kenarında görülür. Gebze ve İzmit ilçelerinde gözlemlenmiştir. Nisan ve mayıs ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.

Türkçe adları

Dilimizde kokulu menekşe adı ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adını Atlas’ın kızı Ia’dan almıştır. Bitkinin adı Yunanca’dan (ιον) Latince’ya geçmiş ve viola halini almıştır. Ia utangaç bir orman perisidir. Apollon’dan kaçarken, tanrıça Diana’nın yardımıyla menekşe çiçeğine dönüşmüştür. Menekşelerin, ormanlık alanların altında ve gölgeli yerlerde bulunması, Ia’nın utangaçlığı ve Apollon’dan saklanıyor olması ile bağdaştırılmaktadır. Benzer bir rivayet gizem tanrıçası Proserpine hakkında da anlatılmaktadır. Menekşe toplamakta olan Proserpine, yeraltı tanrısı Pluto’nun saldırısına uğramış ancak Ia’dan farklı olarak Proserpine kurtulamamıştır. Bitkinin adı ile ilgili diğer referans ise, nehir tanrısı İnakhos’un kızı İo’dan (Ἰώ) geldiği yönündedir. Menekşe ile beslenen Io, menekşe çiçeklerini Jüpiter’e ilk sunan kişidir. Tür adı Latince kokulu anlamına gelir. Türün belirgin kokusuna işaret eder.

Gıda

Genç yapraklar ve tomurcuklar çiğ ya da pişirilerek tüketilebilir.

Tıp

İnsomnia ve cilt bozukluklarının tedavisinde kullanılmıştır. Kanser ve boğmaca tedavisinde kullanılır. İçerdiği salisilik asit aspirin yapımında kullanılır. Baş ağrısı ve migren tedavisinde kullanılır. Bitki iltihap giderici, terletici, idrar söktürücü, yumuşatıcı, balgam söktürücü ve laksatiftir. Bronşit, solunum katarları, öksürükler, astım ve göğüs, akciğerler veya sindirim sistemi kanseri tedavisinde dahili olarak alınır. Harici olarak ağız ve boğazdaki enfeksiyonları tedavi etmek için kullanılır. Çiçekler akciğer rahatsızlıklarına iyi gelir.