Türk Uygarlığındaki yeri
Bûsîr (بوصير), bitkilerin Arapçadaki karşılığıdır. Akşemseddin, bûsîrin karşılığı olarak sığır kuyruğu adını verir, bu bitkiler günümüzde de sığır kuyruğu olarak bilinir ancak Ortaçağ’da sığır kuyruğu olarak bilinen bitki farklıdır, biz onu sığır kuyruğu maddesinde ele aldık. Akşemseddin’e izafe edilen Maddetü’l Hayât’ın Akşemseddin’e ait olmadığını, dahası bir Ortaçağ metni de olamayacağını çalışmamız boyunca yeri geldikçe örnekleri ile açıklamaya çalıştık.
Dolayısıyla onun sığır kuyruğu kullanımını Ortaçağ bilgisinin dışında tutuyoruz ancak sığır kuyruğu adının bu bitkiler için, hiç olmazsa Geç Ortaçağ’da kullanılmaya başlandığına dair bir kanıt olduğunu da not ediyoruz. Galen, diş ağrısı vakalarında kullanıldığını ve saçları sarıya boyamak için uygulandığını; Dioscorides, kandil fitili olarak kullanıldığını, ishal, fıtık, spazm, çürük, yüksekten düşme, öksürük, göz iltihabı, akrep sokması ve diş ağrısı vakalarında önerildiğini,
yanık giderici olarak faydalanıldığını, encîrlerin çürümesini önlemek için aralarına konulduğunu, saçları sarıya boyamak için uygulandığını ve tahta kurtlarını çekmek için başvurulduğunu; İbnü’l-Baytâr, Suriye’de eklem iltihabı vakalarında yararlanıldığını yazmıştır.
Dişisinin yapraklarının kelem yaprağına benzediği, erkeğinin yapraklarının uzun ve dar olduğu, taşlı bölgelerde yetiştiği kaydedilen bitkiler, diş ağrısı, ishal ve akrep sokması vakalarında kullanılmış, öksürük giderici olarak yararlanılmıştır. Bu pasajda yer alan dişi ve erkek kullanımının, bitkilerin üreme organları bağlamında değil, ayrımda kolaylık sağlanması için tercih edildiğini düşünmeliyiz. Verbascum cinsinde erkek ve dişi birey ayrımı yoktur, cinsin tamamı erseliktir.
Bu maddeye Verbascum undulatum ve Verbascum thapsus taksonları da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.247-248.
Tanımı
Rozet yaprakları geniş, loblu ve dalgalıdır. 50 cm ila 1 metreye kadar büyür. Tabandan itibaren dallı dik gövdeli ve sarımsı-gri kaba tüylüdür. Tabandaki yapraklar ters mızraksı ve eliptik; sapsız, dalgalı kenarları loblu ya da dişli; gövde yapraklar dekürent; ve kabaca dişlidir. Çiçekler gövdenin ucunda sık veya seyrek, az veya çok uzun bir salkım durumda toplanmışlardır. Çiçeklerin çanak ve taç yaprakları beşer parçalıdır. Meyveler yuvarlakça olup, çok tohumludur.
Gözlem bilgileri
Doğal olarak Akdeniz havzasında yayılış gösterir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Tahrip edilmiş araziler, yol kenarı, deniz kenarı, tarlalar ve çayırlarda görülür. İl genelinde yaygın olarak gözlemlenmiştir. Mayıs ve ekim ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 1100 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.
Türkçe adı
Dilimizde bodan otu, kurt kulağı ve çoban çırası adları ile bilinmektedir.
Etimoloji
Cins adı Latince sakallı anlamına gelir. Cinse bağlı birçok türde uzun ve yoğun tüyler görülür. Tür adı Latince dalgalı anlamına gelir. Yaprak kenarlarına işaret eder. İkili adlandırma öncesi adı “Verbascum graecum fruticosum, folio sinuato candidissimo”dur. Bitki kuruduğunda odunsu bir yapı alır ve kolay tutuşur, bu nedenle çoban çırası adı ile de bilinir.
Tıp
Astım, boğaz ve akciğer sorunlarına iyi geldiği ifade edilir. Avusturya’da alternatif tıp alanında çay olarak tüketilir. Çiçekleri müsilaj, uçucu yağ ve glikozitler taşır. Balgam söktürücü ve göğüs yumuşatıcı olarak kullanılır. Bazı sığır kuyruğu türlerinin tohumları saponin taşıdıklarından dolayı balıklar için zehirli olup, balık avlamada kullanılır. Bitkinin yaprakları da terletici, balgam söktürücü, idrar arttırıcı ve kabız edici olarak kullanılır. Basur için de kullanılır. Yapraklarında antimikrobiyal etkiler tespit edilmiştir.
Fotoğrafları
