Typha latifolia (Cil)
Tanımı
Typha latifolia (Cil), Sazgiller (Typhaceae) ailesine bağlı Saz (Typha) cinsinden genellikle 2 ila 3 metre büyüyebilen bir bitkidir. Gövde sağlam yapılıdır. Yaprak ayası 6 ila 16 mm genişliğindedir. Dişi ve erkek çiçek başakları birbirlerinden 0,5 ila 2,5 cm uzaklıktadır. Dişi çiçek başakları 9 ila 28 cm uzunluğunda ve 2,5 ila 3 cm genişliğinde, zaman zaman daraltılmış ya da kesintili, başlangıçta koyu kahverengi iken zamanla beyazımsı benekli kahverengidir. Erkek çiçek başakları dişi çiçek başaklarından hafifçe daha uzundur. Çiçekler tek evciklidir. Meyve 1 ila 1,5 mm uzunluğundadır.
Gözlem bilgileri
Doğal olarak dünyanın büyük bölümünde yayılış gösterir. Sulak alanlarda görülmektedir. Umumiyetle haziran ve ekim ayları arasında çiçek açmaktadır. Bitkiyi deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda il genelinde gözlemlemek mümkündür.
Etimoloji
Cins adı Antik Yunanca kedi kuyruğu anlamına gelmektedir. Cinsin çiçek kurulunun yapısına işaret eder. Bazı kaynaklara göre kelime duman anlamına gelmektedir ve başakların yanıcılığına işaret etmektedir. Epitet Latince geniş yapraklı anlamına gelir ve açık bir şekilde türün cins özelinde ayırt edici özelliğine işaret eder.
Gıda
Rizomlar kabukları soyulup pişirildikten sonra yenebilir. Kökler çiğ ya da pişirilerek tüketilmektedir. Patates gibi haşlanarak yenebilir. Kökler kurutularak toz haline getirilebilir, bu toz protein açısından zengin olup buğday unu ile karıştırılabilir ve daha sonra ekmek, bisküvi, kek yapmak için kullanılabilir. Geç sonbahardan ilkbaharın başına kadar hasat edilmelidir, çünkü bu dönem nişasta açısından zengindir. Kökün yüzde sekseni karbonhidrattır. Genç sürgünlerin tadı salatalığa benzer.
Bilhassa hasırcılık ve semercilikte kullanılmaktadır. Ayrıca çiçek başları mum olarak kullanılmıştır.
Tıp
Köklerinden yapılan bir lapa yara ve yanık tedavisinde kullanılmıştır. Kanın pıhtılaşmasını engelleyici, büzücü, idrar söktürücü, süt arttırıcı, hemostatik, sakinleştirici ve toniktir. Ayrıca böbrek taşları, kanama, ağrılı menstruasyon, anormal uterin kanaması, apseler ve lenfatik sistem kanseri tedavisinde dahili olarak kullanılmıştır. Harici olarak parazit düşürücü, ishal ve yaralanmaların tedavisinde uygulanmıştır. Bunun yanında boğmaca tedavisinde kökler kaynatılarak kullanılmıştır. Tohumları, yanıklarda ve haşlanmalarda pansuman olarak kullanılmıştır.
Hamile kadınlar için reçete edilmemelidir.
Cil…
Typha latifolia, genelde sulak alanların kenarında görülen ve yaz başından güz ortasına kadar çiçek açan değerli bir bitkidir.
Dilimizde şeytan mumu, cil, su kamışı, koğa, semerci sazı, semer otu ve kılıçverdi adları ile bilinmektedir.
Tarihi
Türk Uygarlığındaki yeri
Koga (قوغه) bitkinin Türkçe karşılığıdır. Halîmî, sazak yerlede yetişen otun esel ve kogalık adı ile bilindiğini belirtmiştir. Koga kelimesinin karşılığı konusunda emin değiliz, tek kaynakta geçmektedir ve bitkinin cilt lekelerini gidermek için kullanıldığı dışında bir bilgi yoktur. Metnimizdeki koga kullanımını, berdî maddesinde incelediğimiz bitki ile de karşılamak mümkündür.
Lutfullah Halîmî ise, kogalık otının karşılığının esel bitkisi olduğunu yazmıştır. Diocorides, tuphe (τύφη) maddesinde bitkinin bataklık ve durgun sularda yetiştiğini, yanık giderici olarak faydalanıldığını kaydetmiştir.
Yaprakları Cyperus’a benzer, gövdesi pürüzsüz ve diktir, tepesinde ise zamanla tüylü hale gelen yoğun bir çiçek kurulu bulunur. Çiçeği yıkanarak domuz yağı ile karıştırılırsa yanıkları iyileştirir. Durgun suların civarında yetişir. DI 3-118.
© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.495.
