Teucrium scordium subsp. scordioides (Kurtluca)

derleyen:

Tanımı

5 ila 60 cm büyüyebilir. Sitolonlu bir bitkidir. Gövde dik ya da yükselici ve dallıdır. Yapraklar dikdörtgensi ila yumurtamsı dikdörtgensi, kenarlar dişli, tabanda yüreksi ya da kamamsı ve genellikle ana gövdede sarılıcıdırlar. Çiçekler morumsu pembe renkli ve erseliktir. Tohumlar bahar aylarında sera ortamında ekilebilir. Ezildiğinde sarımsak benzeri bir koku yayar.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak Avrupa’da yayılış gösterir. [Harita, Sinonimler] Sulak alanlarda görülür. İl genelinde yaygın olarak gözlemlenmiştir. Mayıs ve eylül ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.

Türkçe adları

Dilimizde kurtluca ve su sarımsağı adları ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adını Troya’nın ilk kralı olan Teucer’den (Τεῦκρος) almıştır. Köklerinin Troya’ya dayandığını kabul eden Roma Uygarlığı için önemli bir isimdir. Dalak tedavisinde kullanılan bitkinin bu etkisini ilk keşfeden odur. Biçimsel benzerliği nedeniyle, cancan (Veronica chamaedrys) bitkisi de kralın adı ile anılmaktadır. Teucer, nehir tanrısı Skamander ile nimf Idaea’nın oğludur. Hayatı hakkında en erken bilgiler, Virgil’in Roma’nın kökenlerini anlattığı eseri Aeneas Destanı’nda yer almaktadır. Girit adasında yaşanan büyük bir kıtlık esnasında, ada halkının bir bölümü ile birlikte Anadolu’ya göç etmiştir. Troya şehrini kurmuş ve bu nedenle bir süre şehir Teukria, şehirde yaşayanlar ise Teukrialı olarak anılmıştır. Yeraltından gelecek bir düşmanla karşılaşacağı yere yerleşmesi gerektiği yönünde bir kehanet dinleyen Teucer, Troya yakınlarında konakladığı esnada çok sayıda tarla faresinin kamp alanına gelmesi üzerine şehri buraya kurar. Bölgedeki dağa da, Giritteki Ida dağının adının verir (Bugün Çanakkale sınırları içinde yer alan Kaz Dağı). Günümüzde Ayvacık, Çanakkale sınırları içinde bulunan Apollon Smintheus tapınağındaki fareler bu hadiseye işaret eder. Smitheus, ‘fare tanrı’ anlamına gelir ve farelerin yok edilerek ekinlerin korunmasını ya da farelerin düşmanı yok etmesini simgeler. Tür adı Latince sarımsak anlamına gelir. Türün yaprakları ezildiğinde çıkan sarımsak benzeri kokuya işaret eder. Alttür adı ise Antik Yunanca Teucrium scordium’a benziyor anlamına gelir. Alttür, türden gövde yapraklarının tabanda yüreksi olması ile ayırt edilir. Alttür önceden tür statüsünde idi.

Türk Uygarlığındaki yeri

Uskûrdiyûn (اسقورديون) kelimesi bitkinin Antik Yunanca karşılığı olan skordion (σκόρδιον)’dan alınmıştır. Bitki için yabân sarımsagı (يبان صارمساقى) adı da kullanılmıştır. Bitkinin sarımsak ile yakınlığı yoktur ancak kokusu sarımsağı andırır. Beri taraftan sarımsağın Antik Yunanca karşılığı olan skordon (σκόρδον) bu bitkinin yazılışı ile hayli yakındır. Bunun da bu dilden diğer dillere yapılan tercümelerde karışıklıklara neden olmuş olabileceği ihtimal dâhilindedir. Biz metinlerimizde yer yer bu bitkinin, sarımsak gibi soğanlı bir bitki olarak görüldüğünün ve onun yabanisi olduğunun düşünüldüğünü gördük.

Bîrûnî, âdet ve idrar söktürücü olduğunu; Dioscorides, mide sancısı, ağrılı idrar, öksürük, fıtık, spazm, gut, dizanteri ve yılan sokması vakalarında kullanıldığını, panzehir, iltihap giderici, yara iyileştirici, âdet söktürücü ve idrar söktürücü olarak başvurulduğunu belirtmiştir. Kızıl çiçekli olup, tadının (kokusunun) sarımsağı andırdığı belirtilen bitki Anadolu’da, zehirli hayvan sokması, zehirli ot yeme, idrar tutulması ve gut vakalarında kullanılmış, âdet söktürücü, idrar söktürücü ve iltihap giderici olarak faydalanılmıştır. Uygun koşullar altında saklanması halinde üç yıl boyunca etkisini kaybetmediği belirtilmiştir. Bitkiye ayrıca, vajinayı hoş kokulu yapmak için de başvurulduğu kaydedilmiştir.

Tarihi

Dioscorides 3-111: Dağlık ve bataklık bölgelerde yetişir, yaprakları Teucrium chamaedrys’a benzer ancak daha büyüktür, sarımsak gibi kokar, tadı acıdır. Gövde dört köşelidir ve çiçekleri kırmızımsıdır. Taze iken öğütülerek içilirse ısıtıcı ve idrar söktürücüdür. Ölümcül yılan zehirlerine karşı kuru olarak ya da şarapta kaynatılarak verilir. Hidromel ile birlikte idrar güçlüğü, dizanteri ve mide ağrısı vakalarında başvurulur. Tere ve balla karıştırılıp göğsü temizlemek için verilir. Çam reçinesi ile pastil yapılırsa fıtık, spazm ve kronik öksürüğe karşı başarılıdır. Keskin sirke ya da su ile sürüldüğünde guta iyi gelir. Rahim ağzına yerleştirilirse âdet söktürücüdür. Balla eski yaraları temizler ve iyileştirir. Kalitelisi Pontus ve Girit’te yetişenlerdir.