Teucrium capitatum (Tüylü kısamahmut)
Tanımı
Teucrium capitatum (Tüylü kısamahmut), Ballıbabagiller (Lamiaceae) ailesine bağlı Kısamahmut (Teucrium) cinsinden bir bitkidir. Türkçe kaynaklarda Teucrium polium adı altında listelenmiştir ancak T. polium Batı Akdeniz havzasına özgüdür. Genellikle 10 ila 20 cm büyüyebilen çalımsı bir bitkidir. Gövde dik ila yatık ve beyaz ila gri kaba tüylüdür. Yapraklar dikdörtgensi ila darca ters yumurtamsı ya da şeritsi, kenarları uca doğru tırtıklı ve kıvrıktır. Çiçekler pembe ya da beyaz renklidir. Bırahteler şeritsi kaşıksı, kenarları dişli ya da düz ve çanaktan daha uzun ya da daha kısadır. Çanak 3 ila 5 mm uzunluğunda, tüpsü ters konik ve genellikle yoğun biçimde yünlüdür. Yaprakları çürüyünce hoş bir koku ortaya çıkar.
Gözlem bilgileri
Teucrium capitatum doğal olarak Akdeniz havzası ile Orta Asya arasında kalan bölgede yayılış gösterir. Çalılık, kayalık yamaçlar ve tarlalarda görülen bitki umumiyetle haziran ve eylül ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda il genelinde gözlemlemek mümkündür.
Etimoloji
Cins adını Troya’nın ilk kralı olan Teucer’den (Τεῦκρος) almıştır. Köklerinin Troya’ya dayandığını kabul eden Roma Uygarlığı için önemli bir isimdir. Dalak tedavisinde kullanılan bitkinin bu etkisini ilk keşfeden odur. Biçimsel benzerliği nedeniyle, cancan (Veronica chamaedrys) bitkisi de kralın adı ile anılmaktadır. Teucer, nehir tanrısı Skamander ile nimf Idaea’nın oğludur. Hayatı hakkında en erken bilgiler, Virgil’in Roma’nın kökenlerini anlattığı eseri Aeneas Destanı’nda yer almaktadır. Girit adasında yaşanan büyük bir kıtlık esnasında, ada halkının bir bölümü ile birlikte Anadolu’ya göç etmiştir. Troya şehrini kurmuş ve bu nedenle bir süre şehir Teukria, şehirde yaşayanlar ise Teukrialı olarak anılmıştır.
Yeraltından gelecek bir düşmanla karşılaşacağı yere yerleşmesi gerektiği yönünde bir kehanet dinleyen Teucer, Troya yakınlarında konakladığı esnada çok sayıda tarla faresinin kamp alanına gelmesi üzerine şehri buraya kurar. Bölgedeki dağa da, Giritteki Ida dağının adının verir. (Bugün Çanakkale sınırları içinde yer alan Kaz Dağı). Günümüzde Ayvacık, Çanakkale sınırları içinde bulunan Apollon Smintheus tapınağındaki fareler bu hadiseye işaret eder. Smitheus, ‘fare tanrı’ anlamına gelir ve farelerin yok edilerek ekinlerin korunmasını ya da farelerin düşmanı yok etmesini simgeler. Epitet Antik Yunanca top başlı anlamına gelir. Türün çiçek kuruluna işaret eder. Özgün tanımda bu “capitulis pedunculatis, foliis lanceolatis crenatis tomentosis, caule erecto” olarak belirtilmiştir.
Tıp
Baharat olarak kullanılmıştır. Su ve şekerle kaynatılarak ferahlatıcı bir içecek elde edilmiştir.
Yaprakları mide rahatsızlıklarının tedavisinde kullanılmıştır. Visseral ağrı tedavisinde etkilidir. Anti hipertensif, anti bakteriyel, gaz giderici, iltihap giderici, ishal, diyabet ve kasılma giderici etkilidir. Mantar ve apse tedavisinde önerilmiştir.
Tüylü kısamahmut…
Teucrium capitatum, genelde işlenmemiş arazilerde görülen ve yaz başından güz başına kadar çiçek açan bir bitkidir.
Teucrium capitatum dilimizde tüylü kısamahmut, acı yavşan, acı ot, ak sedef otu, anababa kekiği, anababa kokusu, basur otu, beyaz ot, cadı, kepir yavşanı, mayasıl otu, meryem otu, oğlan otu, peryavşan, sancı otu, sıraca otu, yavşan otu ve bodur otu adları ile bilinmektedir.
Tarihi
Türk Uygarlığındaki yeri
Ca’da’ (جعدع), bitkilerin Arapçadaki karşılığıdır ve yünlü kıvırcık saç anlamına gelir. Günümüzde kısamahmut adı ile bildiğimiz bitkilerin habitusu düşünüldüğünde hayli uygun bir isim olduğu dikkat çekmektedir. Dioscorides, zehirli canlı ısırması, ödem, sarılık ve dalak hastalıklarında kullanıldığını, yara iyileştirici ve müshil olarak faydalanıldığını yazmıştır. Zehirli canlıları uzak tutmak için yere serpilmiş ya da yakılmıştır.
Sim’ûn, terletici olduğunu; İbni Sînâ, bostanî (sativum) ve cebelî (montanum) olmak üzere iki türünün bulunduğunu; Râzî, kronik ateş ve akrep sokması vakalarında kullanıldığını; Hubeyş bin el-Hasan ve el-İsrâ’îlî, parazit düşürücü olduğunu; Süfyan el-Endülüsî, gaz giderici ve zekâyı keskinleştirici olarak başvurulduğunu kaydetmiştir.
İki türü olduğu belirtilen, beyaz renkli ve bir karış uzunluğundaki bitkiler Anadolu’da, sarılık, dalak şişi, göz rahatsızlıkları ve ödem vakalarında kullanılmış, idrar söktürücü, iltihap giderici, parazit düşürücü ve âdet söktürücü olarak faydalanılmıştır.
Antikçağ
Dağlarda yetişen bir türü vardır, beyaz renkli bir çalıdır, bir karış boyundadır, tepesinde gri saçlı bir başı andıran salkımlar bulunur, kokusu baskın ve tatlıdır. Diğer türü daha küçüktür. Kokusu baskın değildir ve etkisi de ilki kadar güçlü değildir. Kaynatılarak içilirse vahşi hayvan ısırıkları, ödem ve sarılığa faydalıdır. Sirke ile dalak hastalarına verilmiştir. Bağırsakları ve âdet dönemini de hareket ettirir. Ancak baş ağrısına neden olur ve mide için kötüdür. Etrafa saçılarak yakılırsa vahşi hayvanları uzak tutar. Üzerine sürüldüğünde yaraları kapatır. DI 3-110.
Polium, Musaeus ve Hesiod tarafından övülen bir bitkidir. Onlara göre panzehir etkisi nedeniyle yakında bulundurulmalı, yılanları uzak tutmak için yatağın altına serilmeli ya da yürürken elde taşınmalıdır. İki türü vardır, tarla poliumu diğerinden daha büyüktür, ikincisine teuthrion denir. Yaprakları ağarmış saça benzer ve boyu asla avuç içinden daha uzun olmaz. Dalak hastalıkları için sirke, sarılık için şarapla reçete edilmiştir. Yeni başlayan ödem için şarapta kaynatılması önerilir, bu yaralar için merhem görevi de görür. Doğum sonrası kalıntıları ve ölü fetüsü çekme özelliğine sahiptir. Vücudun çeşitli yerlerindeki ağrıları giderir. Mesaneyi boşaltır ve gözlerdeki akıntılar için merhemi yapılır. Batıl bir inanca göre, katarakt için boyna asılmalı ve asla yere değdirilmemelidir. Yağmur suyunda yabani sedefotu ile dövülürse yılan sokması ağrısını dindirir. Yaraların yayılmasını önler ve kapatır. PL 21-21.
Bu maddeye Teucrium polium taksonu da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.251-252.
