Tanacetum parthenium (Gümüş düğme)

Ukhuvân (اقحوان), bitkinin Arapçadaki karşılığıdır. Türkçe metinlerde bitki için ayrıca sıgır babadyası (صيغير بابادياسى), iri babadya (ايری باباديا) ve sıgır gözü (صيغير گوزي) adları da kullanılmıştır. Üç ismin de açıkça Antik Yunanca bouphthalmon (βούφθαλμον)’dan çıkarıldığı görülmektedir, sığır gözü anlamı verir ki bu kelime, başka bir papatyagiller türüne, behâr maddesinde incelediğimiz taksona işaret etmektedir. Silkü’l-Cevahir’de ukhuvân ve babunc kelimeleri için babadya kelimesi önerilmiştir.

Dioscorides, kolera, rahim iltihabı, cilt iltihabı, depresyon ve astım vakalarında kullanıldığını, taş düşürücü ve balgam söktürücü olarak faydalanıldığını; Îsâ bin Mâsa, idrar söktürücü ve âdet söktürücü; Şerîf, cinsel istek arttırıcı olduğunu kaydetmiştir. Yağından idrar söktürücü olarak faydalanılmıştır. Ukhuvân Anadolu’da, idrar yolu hastalıkları, rahim hastalıkları, uykusuzluk, mide hastalıkları, sarılık, ödem, hemoroid ve anüs şişi vakalarında kullanılmış, müshil, taş düşürücü, âdet söktürücü, idrar söktürücü, cinsel istek arttırıcı ve damar genişletici olarak faydalanılmış, rüyada görenin “avradının karabatı” olduğu ifade edilmiştir.

Tarihi

Yaprakları kişnişe benzer, çiçek başlarının dış çiçekleri beyaz, ortadakiler ise ayva sarısı renklidir. Kokusu kötü ve tadı acıdır. Kurutularak sirke eklenmiş hidromel ya da tuzla içilirse balgam söktürücüdür, astım ve melankoliye de faydalıdır. Çiçeksiz bitki taş ve astım şikâyeti olanlara içirilmiştir. Kaynatılarak rahim sertleşmesi ve iltihabı için oturma banyosuna eklenmiştir. Çiçekleri yılancık ve iltihaplara sarılmıştır. DI 3-138.

Bahçe kenarlarında yetişir, elma gibi kokar ve tadı acıdır. Kaynatılarak rahim iltihabı ve sertliği için kullanılmıştır. Kurutularak bal ve sirkeyle tatbik edilirse vertigo ve mesane taşlarına iyi gelir. Yılancık için merhem yapılmıştır. Magi’ye göre humma vakalarında sol elle toplanır, toplanırken hastanın adı söylenir ve geriye bakılmaz, ardından hastanın dilinin altına konur ve su ile yenilir. PL 21-104.

Tanımı

Tanacetum parthenium (Gümüş düğme) genellikle 20 ila 60 cm kadar büyüyebilen bir bitkidir. Yapraklar 3 ila 12 cm uzunluğunda, 1 ila 2 derin teleksi, anahatta yumurtamsı, sap 2,5 ila 8 cm uzunluğunda, iki yüzeyi de havlıdır. Çiçek başları birkaç adetten 30 adete kadar olabilir. İnvolukrum 5 ila 7 mm uzunluğunda, filari 2,5 ila 5 mm uzunluğunda ve 1 mm genişliğinde, mızraksı, havlı, omurgalı, soluk kenarlıdır. Dilsi çiçekler 12 ila 20 arası sayıda, beyaz renkli, 5 ila 7 mm uzunluğunda ve 2 ila 4 mm genişliğindedir. Kapçık sütunsu, 1 ila 2 mm uzunluğunda, 5 ila 10 adet kabarık çizgili ve grimsidir. Taç düzensiz kenarlıdır. Sorguç mevcut değildir ya da 0,1 ila 0,2 mm uzunluğunda taçsıdır.

Gözlem bilgileri

Tanacetum parthenium doğal olarak Balkanlardan Pakistan’a kadar olan bölgede yayılış gösterir ancak tıbbi değeri nedeniyle dünyanın büyük bölümünde yetiştirilmektedir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Orman açıklıkları, yol kenarı ve sulak alanların civarında görülen bitki umumiyetle mayıs ve eylül ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda Kartepe ve Başiskele ilçelerinde gözlemlemek mümkündür.

Türkçe adı

Dilimizde gümüşdüğme, pireotu ve beyazpapatya adları ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Latince ölümsüz anlamına gelir. Bitkilerin zorlu koşulları tolere edebilmelerine işaret eder. Bu sıfat, koparıldıktan sonra uzun süre canlılığını koruyan çiçekler için de kullanılır. Ayrıca Antikçağ’da bu bitkilerden elde edilen suyun ab-ı hayat/ölümsüzlük suyu olduğuna da inanılırdı. Cinse bağlı Tanacetum vulgare antikçağda mumyalama işleminde kullanılmıştır, bu bağlantı etimolojik kökene dair daha güçlü bir ayrıntıdır. Son olarak, tanrıların sakisi olan Ganimedes, onların içkilerine Tanacetum vulgare parçaları atarak ölümsüzlüklerini korumalarını sağlardı.

Tür adı Antik Yunanca bakire anlamına gelir. Bitkinin disk çiçeklerinin kısır olmasına işaret eder. Diğer bir rivayete göre ise adını Parthenos (bakire) lakablı Minerva’dan almaktadır. Buna göre Perikles çok sevdiği bir kölesini Atina’da bir tapınağın inşası ile görevlendirmiş ancak köle yüksek bir yerden düşerek yaralanmış. Minerva da Perikles’in rüyasına girerek köleyi iyileştirmek için bu bitkiyi kullanmasını öğütlemiş. Bitki de bu yüzden tanrıçaya adanmış. Plutarhos’ın aktarımında ise Minerva yoktur, onun yerine Sylla eliyle bitkinin büyüdüğü yeri işaret eder. Buna çok benzer bir hikaye de Carlina (Keygana) cinsi için anlatılır. Hristiyanlık sonrası ise hikaye aynı kalmakla birlikte ana karakter başka bir bakire olmuştur: Meryem.

Gıda

Çiçekleri kurutularak çay elde edilmektedir. Bunlar ayrıca çeşitli hamur işlerine eklenmektedir.

Tıp

Çiçek başları grip tedavisinde kullanılmıştır. Ayrıca migren, karın ağrısı, baş ağrısı vakalarında başvurulumuştur. İdrar söktürücü, sindirimi kolaylaştırıcı, adet başlatıcı, ateş düşürücüdür. Çiçek başları ve Tilia tomentosa (ıhlamur) çiçek ve bırahteleri demlenerek içildiğinde boğaz ağrısı ve aphonia tedavisinde etkilidir. Yaprak ve çiçekler iltihap azaltıcı, spazm çözücü, iştah açıcı, gaz giderici, adet akışı teşvik edici, yatıştırıcı, uyarıcı, kan damarları genişletici ve parazit düşürücüdür. Demlenerek şişmiş ayakları yıkamak için kullanılmıştır.

Dikkat

Hamilelik sırasında uzak durulmalıdır. Kullanılırken ara verilmesinin baş ağrısı, anksiyete ve uykusuzluğa neden olabileceğine dikkat çekilmiştir. Taze yaprakların ağızda yaraya neden olabileceği rapor edilmiştir.

Bilgi

Çiçekleri kurutularak böcek kovucu olarak kullanılmıştır. Bitkiden elde edilen yağ parfüm yapımında kullanılmaktadır.

Özet

Hiyerarşi

Türk Uygarlığındaki yeri