Tanımı
Halihazırda bazı kaynaklarda Stachys officinalis subsp. haussknechtii olarak geçmektedir. 100 cm büyüyebilir. Gövde tüysüz ya da tüylü olabilir. Taban yaprakları yumurtamsı dikdörtgensi ila dikdörtgensi, kenarları kabaca dişli, küt, 3 ila 12 cm uzunluğunda, 1,5 ila 5 cm genişliğinde, saplar 2,5 ila 9,5 cm uzunluğunda, yüreksidir. Gövde yaprakları daha küçük ve daha kısa saplıdır. Taç yapraklar beyaz renklidir.
Gözlem bilgileri
Bitki doğal olarak Balkanlar ve Türkiye’de yayılış gösterir. [Harita, Sinonimler] Sulak alanların kenarında, orman açıklıklarında ve kayalık yamaçlarda görülür. İzmit ve Başiskele ilçelerinde gözlemlenmiştir. Haziran ve eylül ayları arasında çiçek açar. 400 ila 1400 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.
Türkçe adları
Dilimizde gök tokalıçay adı ile bilinmektedir.
Etimoloji
Cins adı Latince Vettones anlamına gelir. Antikçağ’da İspanya’da yaşamış bir Kelt kabilesinin adıdır. Tür adı Latince tedavi edici anlamına gelir. Türün geleneksel olarak tedavi amaçlı kullanılmasına işaret eder. Alttür, taksonu ilk defa toplayan ve 30 Kasım 1838 – 7 Temmuz 1903 tarihleri arasında yaşamış Alman eczacı Carl Haussknecht’e adanmıştır.
Türk Uygarlığındaki yeri
Kastrûn (قسطرون), bitkinin Antik Yunancadaki karşılığı olan kestron (κέστρον)’dan alınmıştır. Metinlerimizde bitki için sovuk ağacı adı da kullanılmıştır.
Dioscorides, spazm, zehirli canlı ısırması, fıtık ve rahim şikâyetlerinde kullanıldığını, kusturucu, panzehir, idrar söktürücü, âdet söktürücü ve balgam söktürücü olarak yararlanıldığını, bitkinin suyu önceden içildiğinde zehrin etki etmeyeceğine inanıldığını belirtmiştir. Gâfikî, göz iltihabı, kulak ağrısı ve diş ağrısını giderdiğini, şiddetli kusma vakalarında başvurulduğunu yazmıştır.
Soğuk yerlerde yetiştiği için sovuk ağacı olarak bilindiği, yapraklarının bellût yapraklarına, kökünün harbak köküne benzediği belirtilen bitki, zehirli hayvan sokması vakalarında kullanılmış, balgam söktürücü, idrar söktürücü ve kusma durdurucu olarak faydalanılmıştır. Hacı Paşa ve İbrâhim bin Abdullah, bitkinin adını kestevîre olarak belirtmiş ve kırık-çıkıklara uygulandığını aktarmışlardır.
© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.449-450.
Tarihi
Dioscorides 3-106: Marrubium’a benzer ancak daha yoğun yapraklıdır. Yaprakları uzun, tüylü, sert, aromatik ve beyazdır. Aynı kökten çok sayıda gövde gönderir. Dağlık ve engebeli arazilerde yetişir. Yaprakları kaynatılarak içilirse âdet söktürücüdür ve doğum sonrası kalıntılarını çeker.
4-1: Soğuk bölgelerde yetişir. Gövde dörtgendir, bir arşın büyür, aromatik yaprakları meşe yapraklarına benzer ve tabana yakın yaprakları daha iridir. Tohumun tadı Satureja’yı andırır. Yaprakları toplandıktan sonra kurutulmalıdır. Kökü hidromel ile içildiğinde balgam söktürücüdür. Yaprakları hidromel ya da suyla içilirse spazm, fıtık ve rahim şikâyetlerine iyi gelir. Vahşi hayvanların ısırdıklarına şarapla verilir. Vahşi hayvan ısırıklarına sarılır. Şarapla içildiğinde ölümcül zehirlere karşı etkilidir. Önceden içilirse ölümcül zehirlerin etkisini kaldırır. İdrar söktürücüdür ve bağırsakları temizler, epilepsi ve delilik vakalarında etkilidir. Suyla karaciğer hastalarına içirilir. Sirke ve balla içilirse dalak hastalarını tedavi eder. Akşam yemeğinden sonra bakla büyüklüğünde bir dozu balla içilirse sindirimi destekler. Çiğnenerek yutulursa mide rahatsızlıklarına iyi gelir. Kan tükürenlere, siyatik ve böbrek şikâyeti olanlara ılık ve seyreltilmiş şarapla verilir. Suyla mesane ağrısı ve ödemi olanlara içirilir. Şarapla içildiğinde sarılığı iyileştirir ve âdet söktürücüdür. Hidromel ile içildiğinde bağırsakları temizler. Kurutularak öğütülmüş yaprakları kil kaplarda saklanmalıdır.
Gıda
Yaprak ve çiçeklerden çay elde edilir.
Tıp
Yılan ve köpek ısırıklarına uygulanır. Sarhoşluk giderici olarak kullanılır. Sinir sistemi, cilt sorunları ve jinekolojik rahatsızlıklarda başvurulur. Kesik ve yaralara lapa halinde uygulanır. Migren ve nevralji vakalarında etkilidir. Parazit düşürücü, antiseptik, büzücü, gaz giderici, katartik, safra söktürücü, sindirimi destekleyici, idrar söktürücü, kusturucu, adet akışı teşvik edici, balgam söktürücü, yatıştırıcı, aksırtıcı, tonik ve yara iyileştiricidir. Baş ağrısını gidermek için ıhlamur ile birlikte içilir. Burun kanamasını geçirmek için civanperçemi ile birlikte kullanılır.
Bilgi
Yapraklarından sarı boya elde edilir. İmparator Augustus döneminde yaşamış hekim Antonius Musa, bitkinin tıbbi özelliklerini anlattığı müstakil bir eser yazmıştır. Musa cinsi (Muz), onun adını taşır.
Fotoğrafları
