İsfanâh (إسفاناخ), bitkinin Farsçadaki karşılığıdır. İbn Varrâk, faydalı bir sebze olup boğaz, akciğer, mide ve karaciğere yararlı olduğunu; Râzî, en zararsız sebze olduğunu; İbnü’l-Baytâr, göğüs şikâyetlerinde kullanıldığını; Şerîf, küçük dil ve boğaz rahatsızlıklarında başvurulduğunu, idrar söktürücü ve iltihap giderici etkisi bulunduğunu kaydetmiştir. Bitki Anadolu’da, kırık ve çıkık, menenjit, göz rahatsızlıkları, zatülcenp, idrar yolu hastalıkları, bel rahatsızlıkları, baş ağrısı,

nezle, boğaz rahatsızlıkları, göğüs hastalıkları, hemoroit, sıtma, cilt hastalıkları, tüberküloz, mide hastalıkları, felç, kızamık ve kalp ağrısı vakalarında kullanılmış, öksürük giderici, kusturucu, ateş düşürücü, ses açıcı ve besleyici olarak faydalanılmıştır. Isfanah çorbasının yapımında kullanılan bitkinin tüketilmesinin bel ağrısını geçirdiği ve yorgunluğu giderdiği belirtilmiş, ayrıca yaşlılar için münasip bir gıda olduğu ifade edilmiştir.

Tanımı

Spinacia oleracea (Ispanak) 1 metreye kadar boylanabilen tek ya da çok nadiren iki yıllık bir bitkidir. Kök kırmızı ya da nadiren beyaz renkli ve koniktir. Gövde basit ya da birkaç dallı ve içi boştur. Taban yaprakları, gövde yapraklarından belirgin biçimde iridir. Yaprak ayası açık yeşil renkli, tebersi ila yumurtamsı, hafifçe sukulenttir. Yaprak kenarı düz ya da birkaç lob benzeri dişlidir. Çiçekler belirgin değildir. Sarı yeşil renkli ve 3 ila 4 mm çapındadır. Erkek çiçeklerin çiçek örtüsü genellikle dört parçalıdır. Meyve zamanı bırakte hafifçe sıkıştırılmıştır. Kesecik ters yumurtamsı ila neredeyse küresel, sıkıştırılmış ve yaklaşık 2,5 mm çapındadır. Perikarp kahverengidir.

Gözlem bilgileri

Bitkinin anavatanının Altay bölgesi olduğu düşünülmektedir ancak günümüzde dünyanın büyük bölümünde yetiştirilmektedir. [Harita, Alt türler, Sinonimler, Herbaryum] Bahçe ve tarlalarda görülen bitki umumiyetle mayıs ve haziran ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 1500 metreye kadar olan rakımlarda İzmit ilçesinde gözlemlemek mümkündür.

Türkçe adı

Dilimizde ıspanak adı ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Farsça diken anlamına gelir. Cinsin dikenli meyvelerine işaret eder. Hem dilimizdeki ıspanak kelimesi hem de cinsin bilimsel adı olan Spinacia aynı kökene sahiptir. Tür adı Latince sebze anlamına gelir. Türün, yenilebilir olmasına işaret eder.

Gıda

Yapraklar ve tohumlar çiğ ya da pişirilerek tüketilebilir. Çiğ ile pişmiş ıspanağın tadı arasından belirgin bir fark vardır. Yapraklarındaki yüksek oksalik asit, buharlama yöntemi ile azaltılabilir. Çiğ ıspanağın onda dokuzu sudan oluşur. Buharda pişirildiğinde ya da hızlı bir şekilde kaynatıldığında yüksek bir besin değerine sahiptir. A, C ve K vitamini ile magnezyum, manganez, demir ve folat açısından zengindir. Ayrıca B, B6 ve E vitamini ile kalsiyum, potasyum ve lif içerir.

Tıp

Gaz giderici ve müshil etkilidir. İdrar taşlarını düşürmek için kullanılmıştır. Yapraklara akciğer ve bağırsak iltihabı vakalarında başvurulmuştur. Tohumlar nefes darlığı, karaciğer iltihabı ve sarılık tedavisinde önerilmiştir.

Dikkat

Demir ve kalsiyum içeriğinin yüksek olduğuna dair bilgi yanlıştır, aksine çiğ ıspanak içerdiği oksalik asit nedeniyle kalsiyum ve demir emilimini azaltır. Oksalikin seviyesi arttıkça demiri vücuttan uzaklaştırır. Aynı şekilde kalsiyumu bağlayarak vücut tarafından kullanılmasını engeller. Romatizma, artrit, gut ve böbrek taşı şikayeti olanlar bitkiyi tüketirken dikkatli olmalıdır.