Spartium junceum (Katırtırnağı)

Tarihi

Türk Uygarlığındaki yeri

Dâr şîşa’ân (دار شيشعان), bitkinin Farsçadaki karşılığıdır. İkinci kelime Türkçe çiçek kelimesinden muharreftir ve çiçek ağacı anlamına gelir. İbnü’l-Baytâr’ın el-Cami adlı eserinden Türkçeye yapılan tercümede bitkinin ‘ûd firengî (عود فرنكي) ve şimşek ağacı (شمشك اغاجى) olarak da bilindiği kaydedilmiştir.

İnce dallı, küçük yapraklı ve sarı çiçekli bitki(ler), kan tükürme, penis ve testis yaraları, idrar güçlüğü ve mesane şikâyetlerinde kullanılmış, gaz giderici ve dişleri güçlendirici olarak başvurulmuştur. Ağacın bir parçasına günlük dumanı tutulduktan sonra ipeğe sarılarak yastık altına konulursa rüyada istenilen şeyin görüleceğine inanılmıştır. ‘Acâ’ibü’l-Mahlûkât’ta iltihap giderici olan bitkinin meyvesinin ayrıca cinsel hazzı arttırıcı olduğu da kaydedilmiştir.

Temimî, yağının, ödem, nezle, migren, eklem ağrısı, gut ve romatizma vakalarında kullanıldığını, ereksiyonu sağladığını; Gâfikî, üç türü olduğunu, üçünün de sarı çiçekleri olduğunu ancak birinin çiçeklerinin kokusuz olduğunu yazmıştır.

İslâm tıbbı

İdrîsî’nin bitki ile ilgili verdiği tanım hayli karışıktır. Bitkinin Akdeniz havzasında görüldüğünü kaydeder ki büyük olasılıkla Spartium cinsine bağlı bir baklagillerden bahsetmektedir. Şerîf, yapraklarının küçük, çiçeklerinin ise sarı renkli ve kokulu olduğunu, çiçeklerinin yağları tatlandırmak için kullanıldığını, ayın on dördünde ahşabı günlük dumanına tutulduktan sonra ipeğe sarılarak yastığın altına konursa, yapılacak işin iyi sonuçlanıp sonuçlanmayacağına dair rüya gördürdüğüne inanıldığını aktarmıştır. İbn-i Şerîf bitkinin dikenli olduğunu ve Kuzey Afrika’da bulunduğunu; hem İbnü’l-Baytâr hem de İbn Cenâh, sarı çiçekli bitkinin parfüm yapımında kullanıldığını yazmıştır. Plinius’a göre kokusu tarif edilemeyecek kadar güzeldir. Bütün bu kaynaklara bakıldığında dâr şîşa’ân konusunda bir sözbirliği olmadığı, baklagiller ailesine bağlı olmak kaydıyla neredeyse tüm hoş kokulu, sarı çiçekli ve dikenli çalıların (Cytisus, Spartium, Calycotome, vb.) bu isimle adlandırıldığı görülmektedir.

Başka bir bağlantı, zayıf olmakla birlikte, Cytisus scoparius türünün Çin tıbbındaki adı olan chin-ch’iao kelimesinde görülmektedir. Bu isim şîşa’ân kelimesi ile hayli yakındır. Bitki Çin tıbbında, soğuk algınlığı ve öksürük vakalarında kullanılmış, morluk giderici olarak faydalanılmıştır. Madde başında yer verdiğimiz üç takson da makilik alanlarda görülmektedir ancak Spartium junceum’un kokusu tarife sığmayacak kadar eşsizdir.

Antikçağ

Uzun gövdeli, yapraksız bir bitkidir ve dalları üzüm dallarına benzer. Meyvesi bakla formunda, çiçek ise sarı renklidir. Tohum ve çiçekleri hidromel ile içilirse risksiz bir biçimde ağız yoluyla temizler. Ancak meyve aşağıdan da temizlenmeyi sağlar. Sürgünlerin suyu suda bekletildikten sonra aç karnına içilirse siyatik hastalarına faydalıdır. Ayrıca tuzlu su ya da deniz suyunda bekletildikten sonra siyatik hastalarına lavman yapılır. Kanlı maddeleri de dışarı atar. DI 4-154.

© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.285-286.