Tufâf (تفاف), bitkilerin Arapçadaki karşılığıdır. Metinlerimizde bitkiler için eşek marulu adı da kullanılmıştır. Eşek marulu Ortaçağ’da başka bitkiler için de kullanılmaktaydı.

Dioscorides, rahim iltihabı, akrep sokması ve mide yanması vakalarında kullanıldığını, iltihap giderici ve serinletici olarak faydalanıldığı belirtmiştir. Galen, tüketildiğini ve serinletici etkisi olduğunu yazmıştır. Bitkiler Anadolu’da rahim şişleri ve akrep sokması vakalarında kullanılmış, idrar söktürücü olarak faydalanılmıştır.

Tarihi

İki türü vardır. İlki daha yumuşak ve daha yenilebilirdir. Gövde köşeli, kırmızımsı ve içi boş olup yaprakları bölünmüştür. İkincisi buna göre daha dikenlidir. Soğutucu ve büzücüdürler. Bu nedenle mide ekşimesi ve iltihap vakalarında kullanılır. Suyu yudumlandığında süt akışını teşvik eder, yün ile uygulandığında anal ve rahim iltihaplarına yardımcı olur. Bitki ve kök akrep ısırığına uygulanır. DI 2-131.

Sonchus yenilebilir bir bitkidir, Callimachus’a göre Hecale, Theseus’a bundan ikram etmiştir (Hecale, Marathon boğasını öldürmek için keşif gezisine çıkan Theseus’u ağırlayan yaşlı bir kadındır. Öldükten sonra Thesus onuruna Atina’da kurban töreni düzenlenmiştir). Beyaz ve siyah olmak üzere iki türü vardır, ikisi de marula benzer ancak dikenlidirler. Gövde bir arşın yükseklikte, köşeli ve içi boştur. Kırıldığında sütlü usare çıkar. Marul gibi tüketilebilir. Nefes darlığına iyi gelir. Erasistratus, taşları kırdığını ve çiğnendiğinde ağız kokusunu giderdiğini söyler. Suyu, beyaz şarap ve zeytinyağı ile alındığında doğumu kolaylaştırır ancak içildikten sonra yürünmelidir. PL 22-44.

Tanımı

Sonchus oleraceus (Eşek marulu) genellikle 10 ila 100 cm büyüyebilen tek ya da iki yıllık bir bitkidir. Genellikle üst bölümde salgılı tüylüdür. Taban yaprakları yumurtamsı ila ters yumurtamsı, düz ya da tepede loblu, sap kanatlı, gövde yaprakları dikdörtgensi ila kaşıksıdır. İnvolukrum çan biçiminde ve zaman zaman salgılı tüylüdür. Çiçek başları 2 ila 2,5 cm genişliğindedir. Dilsi çiçekler soluk sarı renkli, arkaları kırmızı renklidir. Filariler genellikle çıplaktır. Kapçık koyu kahverengi, çoğunlukla ters mızraksı ve iki yüzeyinde de 2 ila 4 adet kabarık çizgilidir. Sorguç 5 ila 8 mm uzunluğundadır. Tohumlar temmuz ve eylül arası olgunlaşır. Güneşli bölgeyi tercih eder.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak Batı Asya, Kuzey Afrika ve Avrupa’da yayılış gösterir ancak günümüzde neredeyse dünyanın tamamına dağılmıştır. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Tahrip edilmiş araziler, yol kenarı ve tarlalarda görülen bitki umumiyetle haziran ve eylül ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 1300 metreye kadar olan rakımlarda il genelinde gözlemlemek mümkündür.

Türkçe adı

Dilimizde eşek marulu, kundrul, kuzu gevreği, kuzukürkü ve süt otu adları ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adının etimolojisi belli değildir. Antik Yunancada eşekgevreği için kullanılan geleneksel isimdir. Cins domuzlar tarafından sevilerek tüketilmektedir, etimolojinin bununla bağıntılı olması muhtemeldir. Tür adı Latince sebze anlamına gelir ve bu bağlamda türün, yenilebilir olmasına dikkat çekmektedir.

Gıda

Yaprakları salatalara eklenmekte ya da ıspanak gibi tüketilmektedir. Tavşanlar tarafından sevilen bir bitkidir. Genç kökler kahve ikamesi olarak içilmiştir. Sütlü özsuyu kurutulduktan sonra sakız gibi çiğnenmiş ve bunun bazı zararlı madde bağımlıklarını geçirmesi beklenmiştir.

Tıp

Demlenerek ishal tedavisinde kullanılmıştır. Antikanser aktivitesine sahiptir. Gövde suyu güçlü bir müshildir. Yaprak ve köklerine demlenerek ateş düşürücü olarak başvurulmuştur. Adet akışını teşvik eder. Karaciğere faydalıdır. Sütlü usaresi siğil tedavisinde kullanılmaktadır.