Solanum melongena (Patlıcan)

derleyen:

Türk Uygarlığındaki yeri

Bâdıncân (باذنجان), bitkinin Sanskritçedeki karşılığı olan bartaku (বার্তাকু)’dan alınmıştır. Çulluk Kapan Lügati’nde bâzincân ve bazılcan adları ile de bilindiği kaydedilmiştir.

İbn Varrâk, çiğ olarak tüketmenin zararlı olmakla birlikte pişirildiğinde dalak tıkanıklarını açtığını; Râzî, çok sayıda rahatsızlığa yol açtığı için tüketilmesini önermemiş; Yûhannâ bin Mâseveyh, zararlarından korunmak için ayrıntılı bir patlıcan yemeği tarifi vermiş; Şerîf ise, kulak ağrısı, siğil ve hemoroit tedavisinde kullanıldığını kaydetmiştir.

Patlıcanın da üyesi olduğu Solanaceae ailesi çok sayıda zehirli bitkiyi ihtiva eder, bu bağlamda yazarlarımızın bu bitkiye şüpheli yaklaşması hayli mantıklıdır. Beri taraftan İslâm peygamberinin patlıcanı sevdiği, hastalık için yiyenin hasta, sağlık için yiyenin sağlıklı olacağını dediği rivayet edilmiştir. Ortaçağ İslâm uygarlığında patlıcana şüpheyle yaklaşılmasının nedeni, Dioscorides’in tamamı patlıcangiller ailesine bağlı dört ayrı türe yer verdiği struknon (στρύχνον) maddesinde, tüketimlerine dair çekincelerini açıkça belirtmiş olmasındandır.

Talk işlemek için kullanılan bitki Anadolu’da, nezle, salil, mide hastalıkları, kulak ağrısı, ishal ve hemoroit tedavisinde kullanılmış, kusma engelleyici ve iştah açıcı olarak faydalanılmış, atın cinsel organında siğil çıkması halinde başvurulmuştur. Ağır işte çalışanlar için tüketilmesi tavsiye edilen bâdıncân sekbâc yemeğinin tarifine girmiş ayrıca turşusu yapılmıştır. Olasılıkla meyvesinin rengi nedeniyle rüyada patlıcan görmenin keder anlamına geldiği belirtilmiştir. Edebi metinlerde nadiren bahsi geçen bir bitkidir ve örneklerimizde patlıcanın insan burnuna benzetilmesi ile sınırlıdır.

Tanımı

40 ila 150 cm büyüyebilir. Yapraklar 10 ila 20 cm uzunluğunda ve 5 ila 10 cm genişliğindedir. Doğadaki örneklerde meyve 3 cm çapında iken kültürde 30 cm uzunluğa erişebilir. Meyve kesildiğinde eti hızla kahverengiye döner. Çiçek beyaz ila mor renkli, taç beş loblu ve ercik sarı renklidir.

Gözlem bilgileri

Doğal olarak Hindistan’da yayılış gösterir ancak mutfak değeri nedeniyle dünyanın büyük bölümünde yetiştirilmektedir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Bahçe, tarla, yol kenarı ve sulak alanların civarında görülür. İl genelinde yaygın olarak gözlemlenmiştir. Nisan ve ekim ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 1200 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.

Türkçe adları

Dilimizde patlıcan adı ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Latince teskin edici anlamına gelir. Cinsin sedatif etkilerine işaret eder. Tür adı Latince deli elma anlamına gelir.

Gıda

Meyvesi pişirilerek tüketilebilir. Meyve çiğ olarak tüketilmemelidir.

Tıp

Meyve, kan kolesterol düzeyini düşürmeye yardımcı olur ve yüksek tansiyonu düzenlemeye yardımcı olur. Meyve antihaemoroidal ve hipotansiftir. Mantar zehirlenmelerine karşı panzehir olarak kullanılır. Yapraklar narkotiktir. Yaprakları lapa haline getirilerek yanık ve uçukların üzerine uygulanır. Kök kaynatıldığında büzücüdür.