Sisymbrium officinale (Ergelen hardalı)

Hüseyin Doğan

252 yıl önce

Özet

Sisymbrium officinale (Ergelen hardalı) genelde işlenmemiş arazilerde görülen ve geleneksel tıpta kullanılan bir bitkidir.

Hiyerarşi

Bitkiler

Turp takımı

Turpgiller

Bülbülotu

Türk Uygarlığındaki yeri

Tûderî (تودري), bitkinin Farsçadaki karşılığıdır. Metinlerimizde bitki için kuş etmegi (قوش اتمكي) ve isteban (استبان) isimleri de kullanılmıştır. İbnü’l-Baytâr, Huneyn bin İshâk’ın, Antik Yunancadaki erusimon (ἐρύσιμον) maddesini, tûderî ile karşıladığını belirtmiştir. Halîmî, kuş etmeki adı ile bilinen bitkinin iki türü olduğunu, tohumu kırmızı olana tûder-i surh, beyaz olana ise tûder-i sepîd dendiğini yazmıştır.

Galen, testis şişlerini gidermek için kullanıldığını; Dioscorides, göğüs şikâyetleri, idrar yolu iltihabı, meme iltihabı, bağırsak ağrısı, öksürük, sarılık ve siyatik vakalarında kullanıldığını, zehirlenme halinde başvurulduğunu aktarır. Bir eve yedi adet tohumu bırakıldığını o evde huzursuzluk baş göstereceğine inanılmıştır. Temimî, Suriye’de yağ ya da sütle birlikte, gaz giderici ve tıkanıklık açıcı olarak tüketildiğini yazmıştır.

Bahçelerde ve işlenmemiş alanlarda yetiştiği, yaprakları tereye benzediği ve sarı çiçekli olduğu belirtilen bitkiler Anadolu’da, böbrek şikâyetleri, kan tükürme, öksürük, sarılık, siyatik, zehirli ot yeme, testis şişleri ve çıban vakalarında kullanılmış, ayrıca cinsel istek arttırıcı ve sperm arttırıcı olarak faydalanılmıştır.

Bu maddeye Sisymbrium irio taksonu da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.666-667.

Tarihi

Yaprakları yabani rokaya benzer, sapları lifli ve çiçekleri de ayva sarısıdır. Tepesinde çemenotunu andıran boynuz biçimli meyveleri olur ve tohumları da tere tohumuna benzer. Tadı acıdır, göğüs romatizması, apse, öksürük ve sarılığa iyi gelir, balla birlikte pastil halinde siyatik hastalarına verilir. Bunun yanında ölümcül zehirlenme halinde içilmiştir. Su ya da balla meme ve testis iltihaplarına uygulanır. DI 2-158.

Susama benzer, erysimon ve irio adları ile bilinir. Dallı bir bitkidir, yaprakları biraz dar olmakla birlikte roka yapraklarına ve tohumu da tere tohumuna benzer. Balla alınırsa öksürüğe iyi gelir ve balgam söktürür. Ayrıca sarılık, bel ağrıları, zatülcenp, bağırsak sancısı ve çölyak hastalığına iyi gelir. Su ya da balla testis iltihabına faydalıdır. Bebek hastalıklarında son derece faydalıdır. Bal ve incirle karıştırılırsa eklem hastalıklarını iyileştirir. İçildiğinde zehirlere karşı etkili bir panzehirdir. Astım vakalarında da başvurulmaktadır. PL 22-75.

Tanımı

Sisymbrium officinale (Ergelen hardalı) genellikle 20 ila 60 cm büyüyebilen bir tek ya da iki yıllık bir bitkidir. Diğer Sisymbrium türlerinden, meyvelerinin gövdeye paralel biçimde kompakt olması ile ayrılır. Gövdenin üst bölümünün yarısı tüylüdür. Gövde dik, kıllı ve neredeyse yatay konumda olan dallara sahiptir. Taban yaprakları uzun saplı, lirsi teleksi, 2 ila 3 adet yanal ve sivri uçlu üçgensi bir terminal lobludur. Gövde yaprakları kısa saplı, lirsi teleksi ila darca tebersidir. Tüm yapraklar düzensiz ve kabaca dişlidir. Çiçek durumu çok sayıda küçük çiçekli olup meyve zamanı uzamaktadır. Çiçek sapı dik, kalın, 2 ila 4 mm uzunluğunda ve eksene yaslanıcıdır. Çanak yapraklar tüylü ve 2 mm uzunluğundadır. Taç yapraklar sarı renkli, ters yumurtamsı, kamamsı ve 2,5 ila 4 mm uzunluğundadır. Meyve darca koniksi, 10 ila 18 mm uzunluğunda ve tabanda geniştir. Valf genellikle kıllıdır. Tohum kahverengi, dikdörtgensi ve 1 mm uzunluğundadır.

Gözlem bilgileri

Sisymbrium officinale doğal olarak Kuzey Afrika, Batı Asya ve Avrupa’da yayılış gösterir ancak günümüzde neredeyse dünyanın tamamına dağılmıştır. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Yol kenarı ve tahrip edilmiş arazilerde görülen bitki umumiyetle mart ve haziran ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 1000 metreye kadar olan rakımlarda İzmit ve Gebze ilçelerinde gözlemlemek mümkündür.

Türkçe adı

Dilimizde ergelen hardalı adı ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins etimolojisi açık değildir. Farsça kökenli bir kelime olup yabani kekik anlamına gelebilir. Antikçağda kelime bazı hardal türleri için kullanılmıştır. Cinsin Türkçe adı olan bülbülotu muhtemelen antikçağda şarkıcı, hatip gibi kimselerin ses kısıklığı ya da boğaz ağrılarını tedavi etmek için bitkileri kullanması ile ilgilidir. Tür adı Latince tedavi edici anlamına gelir. Türün geleneksel tedavide yaygın biçimde kullanılmasına işaret eder.