Tanımı
10 ila 50 cm büyüyebilir. Gövde dik ya da yatıktır. Yaprak kılıflarının kenarları tüylüdür. Yaprak ayası şeritsi mızraksı, 40 cm uzunluğunda ve 2,5 cm genişliğinde ve tüysüzdür. Çiçek kurulu, yoğun ve kompakt başak benzeri bir bileşik salkım olup 20 cm uzunluğunda, dik ya da zaman zaman sarkık olabilir. Başakçık 0,8 ila 2,2 mm uzunluğundadır. Başakçıklar 3 adet sert kıl tarafından çevrelenmiştir. Üst dışkavuz başakçık ile aynı uzunluktadır. Günümüzden 4700 yıl önce kültüre alınmıştır.
Gözlem bilgileri
Bitki doğal olarak Avrasya’da yayılış gösterir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Tahrip edilmiş araziler, tarlalar ve bahçelerde görülür. Kartepe ve Derince ilçelerinde gözlemlenmiştir. Temmuz ve eylül ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.
Türkçe adları
Dilimizde kirpi darı ve yeşil sıçansaçı adları ile bilinmektedir.
Etimoloji
Cins adı Latince kıllı anlamına gelir. Cinsin kıllı başakçıklarına işaret eder. Tür adı Latince yeşil anlamına gelir. Türün genel görünümüne işaret eder.
Türk Uygarlığındaki yeri
İbn-i Şerîf, habb el-kalb (حب القلب)’in Türkçe adının gözgü darısı ve sûret darısı olduğunu, kadınlar tarafından aynalara iliştirildiğini, kayalık ve çalılık alanlarda bulunduğunu, yapraklarını âyet ağacı yapraklarına benzediğini, taş düşürücü olarak başvurulduğunu ve idrar yolu hastalıklarının tedavisinde kullanıldığını yazar. Sıhâhu’l-Acem’e göre gâvers (گاورس) ile sûret tarısı aynı bitkidir
Habb el-kalb adı ile yakın yazılışa sahip olan Anagyris foetida taksonudur ve Arapçadaki karşılıkları arasında harrûb el-kalâb (خروب الكالب) ile habb el-kula (حب الكلى) isimleri mevcuttur. Şerîf’in âyet ağacı ile kastettiği ayıd (Vitex agnus-castus) ise, iki bitki arasındaki yaprak benzerliği Dioscorides’in anaguris (ἀνάγυρος) maddesinde geçer. Yine Dioscorides’e göre bitki, kadınlar tarafından doğum esnasında muska halinde boyuna takılmıştır. Biz kaynaklarımızda aynaya iliştirilen bir bitkiden bahsedildiğine rastlamadık. Bu nedenle, bu bitkiyi Anagyris foetida maddesi içinde değerlendirmedik. Öte yandan, bitkinin tespiti konusunda tek dayanağımız yukarıda da ifade ettiğimiz gibi, Sıhâhu’l-Acem’dir ancak önerdiğimiz takson ile İbn-i Şerîf’in tanımı uyumsuzdur.
© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.353.
Gıda
Tohumları tüketilebilir. Tohumları kavrularak kahve gibi içilebilir.
Tıp
Tohumlar idrar söktürücü, yumuşatıcı, ateş düşürücü, soğutucu ve toniktir. Bitki ezilerek suyla birlikte morlukların tedavisinde harici olarak kullanılmıştır.
Fotoğrafları
