Türk Uygarlığındaki yeri
Hayy el-‘âlem (حى العالم), bitkilerin Arapçadaki adıdır. Antik Yunancada bitkilerin karşılığı olan aeizoon (ἀείζῳον) kelimesinin tercüme edilmesi ile oluşturulmuştur ve her ikisi de basitçe ölümsüz anlamını verir. Sempervivum kelimesi de Latince daima yaşar anlamını verir. Bu bitkiler sürgünler göndererek, yanlarında klonlarını oluşturular, bu da onların ölümsüz oldukları algısını destekler. Sürgünlerden yeni bitkiler oluşturan bitkilere daha tanıdık bir örnek vermek gerekirse, bu da çilek (Fragaria sp.) olacaktır.
Türkçe metinlere geçmeden önce bu metinlerin kaynaklarının madde hakkında neler dediğini görmek faydalı olacaktır. Bunun için de Dioscorides’e bakmamız yeterli olacaktır: Aeizoon mega maddesinde, bitkinin herdem yeşil olduğunu, hasar aldığında sütligenlere benzer bir sıvı sızdırdığını, yaprakların rozet halinde olup etli ve dilsi olduğunu, süs bitkisi olarak kullanıldığını, yılancık, baş ağrısı, uçuk, göz iltihabı, ishal, dizanteri, yanık ve gut tedavisinde kullanıldığını belirtir. Suyunun örümcekler tarafından ısırılan
bölgelere uygulandığını ekler. Bitki parazit düşürücüdür ve kadınlarda aşırı âdet akıntısı halinde de başvurulur. Aeizoon mikron maddesinde, bitkinin duvar ve kayaların üzerinde büyüdüğünü, yapraklarının etli ve küçük olduğunu, yaprak rozetinin ortasından çiçekli gövde çıkardığını yazar. Bitkinin kullanıldığı alanlar için ise hiçbir bilgi vermez. Son olarak aeizoon triton maddesinde, kayalıklarda görülen ve küçük ve etli yapraklara sahip olan bitkinin semüz ota benzediğini kaydeder. Kazyağı ile birlikte guatra uygulandığını da ekler.
Hem İbnü’l-Baytâr hem de Gâfikî, hayy el-‘âlem maddesinde birden fazla tür sayarlar, ikisinin de kaynağı Dioscorides’tir. O, bitkiyi aeizoon mega (ἀείζῳον μέγα) ve aeizoon triton (ἀείζῳον τρίτον) ve aeizoon mikron (ἀείζῳον μικρόν) olmak üzere üçe ayırmıştır. Bunların üçü de sukulent olarak bilinen etli yapraklara sahip türlerdir. Bu üç tür; Aeonium arboreum, Sempervivum tectorum ve Sedum rupestre taksonlarıdır. Üçü de ülkemizde doğal olarak bulunmaz ancak bunlara yüzeysel olarak benzeyen çok sayıda türe ev sahipliği yapar. Gelgelelim Türkçe metinlerde bu ayrım görülmez, ayrıca maddenin devamında verilen örneklerde olduğu gibi, bitkinin başka bitkilerle karıştırılmış olması da (bizce lisân el-hamal ve bustân ebrûz ile) ihtimal dâhilindedir. Aynı şekilde İbn Cenâh bitki ile ilgili tek isim kaydeder: Çoban düdüğü.
Galen, büzücü özelliği nedeniyle lisân el-hamal ikamesi olarak kullanılabileceğini kaydeder. Bizce, Türkçe metinlerdeki isim karışıklığının nedeni Galen’in bu ifadesidir. Türkçe metinlere göre bitki(ler); kan tükürme, çıban, gut, karaciğer sorunları, baş ağrısı, çeşitli cilt sorunları, verem, yaralanma, zehirli hayvanların ısırmasına bağlı zehirlenme vakaları, vücudun çeşitli bölgelerinde karıncalanma hali, ses kısıklığı ve mide ile bağırsak sorunlarının tedavisinde kullanılmış, parazit düşürücü ve yanık giderici olarak faydalanılmıştır.
İshâk bin Murâd hayy el-‘âlemin diğer adlarının bustân efrûz (بستان افروز) ve ‘uruz otı (عروض اوتى) olduğunu, Sabuncuoğlu Şerefeddin ise abrûn (ابرون) ve ‘uruz otı olduğunu yazar ancak iki isimlendirme de hatalıdır. Halîmî’ye göre bustân efrûz ile uruz otı aynı bitkidir. Tabib ibn-i Şerîf ve Sabuncuoğlu Şerefeddin bitki için ayrıca kaya korugı (قايا قوروکى) ismini de kullanırlar ki anılan bitkilerin kayalık alanları tercih etmesi nedeniyle mantıklı bir isimlendirme gibi gözükmektedir. İbn-i Şerîf, kaya koruğunun yaygın bir tür olduğunu ve bu nedenle insanlar tarafından değerinin bilinmediğini ifade eder, bu cümlesi de kastettiği bitkinin gerçek hayy el- ‘âlem olamayacağının diğer gerekçesidir. Biz yine de bu maddede, gerçekte hayy el- ‘âlemden bahsettiğini düşündüğümüz için onun görüşlerine de yer verdik.
Bu maddeye Aeonium arboreum ve Petrosedum rupestre taksonları da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.378-380.
Tanımı
15 cm uzayabilir ve 50 cm genişliğe erişebilir. Yapraklar tabanda 4 ila 10 cm çapında rozet halindedir ve rozetten anaç bitkinin aynısı olan yeni bireyler oluşturur. Yapraklar yeşil renkli, uçları kirpikli, etli, sapsız, 1 ila 1,5 cm genişliğinde ve sıklıkla kırmızı bezelidir. Çiçek zamanı rozetin ortasından dik ve tüylü bir gövde uzanır ve tepesinde 8 ila 16 arası sayıda kırmızımsı mor renkli çiçek açar. Taç yapraklar çiçeklenme zamanı güçlü biçimde kıvrıktır. Ercikler kırmızı ila mor renklidir.
Gözlem bilgileri
Bitki doğal olarak Avrupa’da yayılış gösterir. Ülkemizde popüler bir süs bitkisidir ve yer yer doğallaşma eğilimindedir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Bahçelerde yetiştirilen örnekleri mevcuttur. İzmit ilçesinde gözlemlenmiştir. Temmuz ve eylül ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 1000 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.
Türkçe adları
Dilimizde ölümsüz çiçek adı ile bilinmektedir.
Etimoloji
Cins adı Latince ölümsüz anlamına gelir. Cinsin, çiçeklenme döneminden önce çok sayıda yavru bitki üretmesine işaret eder. Bu yapıları nedeniyle anaç bitki ölse bile her defasında çok sayıda yavru oluşturduğundan bitki yaşamına devam eder. Tür adı Latince çatı ve koruyan anlamına gelir. Bitkilerin evleri yıldırımlardan koruduğuna dair inanışa atfen evlerin çatı bölümlerinde yetiştirilmesine işaret eder, ülkemizde bazı Sedum türlerinin damkoruğu adı ile bilinmesinin ardında yatan neden de budur. Özgün tanımda bu “Habitat in Europae tectis & collibus” olarak belirtilmiştir.
Gıda
Genç yaprakları çiğ tüketilebilir ya da salatalara eklenebilir. Yapraklarının suyunun ferahlatıcı etkisi vardır.
Tıp
Yaprak ve suyunun büzücü etkisi vardır ve çeşitli cilt şikayetlerinde kullanılır. Kusturucu ve müshil etkilidir. Cildi sıkılaştırıcı ve yumuşatıcı etkisi vardır. Yapraklar idrar söktürücü, diş ağrısı giderici ve yara iyileştiricidir. Yanık, haşlanma, ısırma ve sokma halinde lapa olarak uygulanır. Zona ve hemoroit tedavisinde başvurulur.
Fotoğrafları
