Scirpoides holoschoenus (Vurla)
Tanımı
Scirpoides holoschoenus (Vurla), Hasırotugiller (Cyperaceae) ailesine bağlı Vurla (Scirpoides) cinsinden genellikle 15 ila 130 cm büyüyebilen bir bitkidir. Rizomlar kısadır. Bitki sıkı küme halindedir. Gövde silindirik, sert, oluklu ve yeşil renklidir. Yaprak kılıfı soluk kahverengidir. İnvolusel brahte 1 ila 2 adet, alttaki 65 cm uzunluğundadır. Çiçek kurulu 4 ila 17 mm çapındaki küresel baş halindedir. Her başta 30 ila 40 arası çiçek bulunmaktadır. Dışkavuz ters yumurtamsı ila eliptik, 2,5 ila 4 mm uzunluğunda ve 0,5 ila 1,8 mm genişliğinde, soluk yeşilimsi sarı ila koyu kahverengi ve kirpiklidir. Meyve elipsoit üç köşeli, 0,6 ila 1,2 mm uzunluğunda, pürüzsüz ve grimsi kahverengidir.
Gözlem bilgileri
Scirpoides holoschoenus doğal olarak Avrasya ve Avrupa’da yayılış gösterir ancak günümüzde Amerika’ya da dağılmıştır. Sulak alanlar, nemli çayırlar ve deniz kenarında görülen bitki umumiyetle nisan ve ağustos ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda Kandıra ve Derince ilçelerinde gözlemlemek mümkündür.
Harita → Alt türler → Sinonimler → Herbaryum
Etimoloji
Cins adı Antik Yunanca Scirpus gibi anlamına gelir. Cinsin, Scirpus (Topakbedri) cinsi ile benzerliğine işaret eder. Epitet Latince boş Schenus anlamına gelir. Türün Schenus cinsi ile benzerliğine işaret eder.
Vurla…
Scirpoides holoschoenus, genelde nemli bölgelerde görülen ve bahar ortasından yaz sonuna kadar çiçek açan bir bitkidir.
Dilimizde vurla adı ile bilinmektedir.
Tarihi
Türk Uygarlığındaki yeri
Esel (اسل), bitkilerin Arapçadaki karşılığıdır. Halîmî, sulak alan ve sazlıklarda yetişen bitkiler olduğunu, semâr ve kogalık otı adları ile bilindiğini yazmıştır. Galen, uyuşturucu etkisi nedeniyle baş ağrısına neden olduğunu, rahim kanamasını durdurmak için başvurulduğunu ve dumanının uyutucu olduğunu; Dioscorides, baş ağrısı, örümcek ısırması, ishal ve aşırı âdet kanaması vakalarında kullanıldığını, uyutucu ve idrar söktürücü olarak faydalanıldığını belirtmiştir.
Dineverî, sadece sulak alanlarda yetiştiğini, hasır ve ip yapımında kullanıldığını yazmıştır. Sulak alanların yakınlarında yetiştiği belirtilen bitkiler, metinlerimize göre yılan sokması vakalarında kullanılmış ve kanama durdurucu ve idrar söktürücü olarak faydalanılmıştır.
Kral Midas, Marsyas’ın Apollo’dan daha iyi şarkı söylediğini iddia edince, Apollo “kulaklarında sorun olduğunu” söyleyerek Midas’ın kulaklarını eşek kulağına çevirmiş. Bundan sonra kral sürekli başlıkla dolaşmış ancak sadece saçlarını kesen berberi durumu biliyormuş. Berber bu sırrı uzun süre saklayamamış ve mutlaka söylemem lazım diyerek sırrı Scirpoides holoschoenus’tan oluşan bir sazlıkta “Midas’ın eşek kulakları var” diyerek yüksek sesle söylemiş. Rüzgarla sallanan bitkiler sürekli “Midas’ın eşek kulakları var” diye mırıldanırmış. Musa, Firavun’un askerlerinin bulamaması için için sazlardan yapılan bir minik kayık içinde yine sazların arasına bırakılmış.
Üç türü vardır. İlk türünün meyvesi yoktur. İkinci türünün siyah bir meyvesi vardır, sapları da daha kalın ve etlidir. Son türün saplı diğer ikisinden de daha kalın ve daha etlidir, ikinci türe benzeyen bir meyvesi de bulunur. Meyveleri kavrularak seyreltilmiş şarapla içilirse ishal ve kırmızı akıntıyı kontrol eder, idrar söktürücüdür. Ancak baş ağrısına neden olur. Köke yakın olan yapraklar zehirli örümcekler tarafından ısırılanlara yardımcı olur. DI 4-52.
Antikçağ
Mago mariscus adıyla bilinen sazın yaygın olarak hasır yapımında kullanıldığını yazmıştır. Ona göre hazirandan temmuz ortasına kadar toplanıp kurutulmalıdır. İkinci bir türünü deniz sazı olarak tanımlar ki bu Yunanların oxyschoenos dedikleridir. Genel olarak üç ayrı saz türü daha bilinmektedir. Erkek olana oxys, dişi olana melancranis ve üçüncüsüne holoschoenus denir. Sepet yapmak için en uygun olanı holoschoenustur. Sazlar deniz balıkçılığı için ucu dar sepetler yapımında da kullanılır. Bazı yazarlar üçgen gövdeli ve cyperos adıyla bilinen sazlardan da bahsetmiştir. Apollodorus, cyperosun içilmesini yasaklar ancak mesane taşlarını kırmada çok faydalı olduğunu da kabul eder. Ayrıca yüz bakımı için sıcak kompres yapılmasını da önerir. Yine ona göre bitki düşüğe neden olmaktadır. Barbarlar bu bitkiyi yakarak dumanını solur ve böylece dalak hacmini azaltır.
Zeytinyağı ile merhem yapılırsa deri tahrişine ve kötü koltukaltı kokusuna iyi gelir. Cyperosun gövdesi köşeli, tabana doğru beyaz, tepesi siyah ve sağlamdır. Kökü siyah zeytine benzer ve tıpta yaygın olarak kullanılır. Cyperos tüy dökücüdür. Tırnaklar, cinsel organ yaraları ve ağız yaraları gibi vücudun nemli bölgelerindeki yaralar için kullanılır. Kökü yılan ve akrep sokmalarına şifadır. İçildiğinde rahim tıkanıklığını giderir ancak doz aşımı rahmin sarkmasına neden olur. İdrar söktürücüdür, mesane taşlarını dışarı atar ve ödem için son derece yararlıdır. Holoschoenus kökü üçte biri kalana kadar suda kaynatılırsa öksürüğe iyi gelir. Tohumu kavrularak suyla alınırsa bağırsak gevşekliği ve âdet akıntısını durdurur ancak baş ağrısına neden olur. Örümcek ısırması halinde köke yakın yerleri çiğnenmiştir. PL 21-69.
Bataklık yerlerde büyürler. Damların örtülmesi ve hasır yapımında başvurulmuştur. Kabuğu soyularak kandil ve cenaze meşalesi olarak kullanılmıştır. Bazı yerlerdekiler daha sert ve keskindir, bu nedenle teknelerin yelkenlerinin yapılmasının yanı sıra balıkçılıkta da faydalanılmıştır. PL 16-70.
Bu maddeye Juncus maritimus ve Schoenus nigricans taksonları da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.321.
