Sambucus ebulus (Bodur mürver)

derleyen:

Türk Uygarlığındaki yeri

Hamân (خمان), bitkinin Arapça karşılığıdır. Dioscorides, köpek ısırması, yılan ısırması, rahim şikâyetleri ve ödem vakalarında kullanıldığını, yanık giderici, gut, vajina açıcı, saç rengini koyulaştırıcı, iltihap giderici, yara iyileştirici, müshil ve balgam söktürücü olarak başvurulduğunu yazmıştır. Gâfikî, iki türü olup büyük olanın tıbbi değerinin olduğunu, kırık, burkulma ve yüksekten düşme vakaları ile kuduz köpek ısırmalarında başvurulduğunu kaydetmiştir.

Yaprakları koz yaprağına benzediği belirtilen beyaz çiçekli bitkiler Anadolu’da, ödem, zehirli hayvan sokması, rahim sorunları, köpek ısırması ve nasır vakalarında başvurulmuş, saç siyahlatıcı ve yanık giderici olarak uygulanmıştır.

Bu maddeye Sambucus ebulus taksonu da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.359-360.

Tarihi

İki türü vardır. İlki ağaca benzer, kamış benzeri dalları yuvarlak, beyazımsı ve hayli uzundur. Yaprakları ceviz yapraklarına benzer ancak küçük ve ağır kokuludur. Dalların ucunda beyaz çiçeklerin bulunduğu şemsiyeler görülür. Meyvesi terebinth meyvesi gibi olup morumsu siyah renklidir. Meyve suyu şarap gibidir. İkincisinin boyu daha küçüktür. Çok sayıda boğumu olan dörtgensi bir gövdesi vardır. Yaprakları az teleksi olup badem yapraklarına benzer, bunlar çentikli ve ağır kokuludur. Çiçek kurulu, çiçek ve meyve diğer türe benzer. Kök uzun ve parmak kalınlığındadır. İki türün de özellikleri ve kullanımları aynıdır. Suları dışarı atar ancak mide için zararlıdır. Yaprakları ve yumuşak sebze gibi haşlanırsa balgam ve safrayı temizler. Kökü şarapla kaynatılarak diyetin bir parçası olarak verilirse ödemi olanlara fayda sağlar, ayrıca engerek ısırıklarına da iyi gelir. Su ile kaynatılarak oturma banyosuna eklenirse rahmi yumuşatır, açar ve rahimle ilgili durumları da düzeltir. Meyve şarapla birlikte sürüldüğünde saçı siyaha boyar. Körpe yaprakları polentaile uygulanırsa iltihabı yatıştırır, yanık ve köpek ısırıklarına iyi gelir. İçyağı ya da keçiyağı ile sıvanırsa fistülü kapatır ve gut hastalığına uygundur. DI 4-173.

Mürver süngersi bir yapıya sahiptir ve odunsudur. Çobanlar, horoz ötüşünün duyulmadığı yerdeki mürverden yapılan borunun normalden çok daha yüksek ses çıkaracağına inanır. Küçük siyah bir meyvesi vardır, suyu yapışkandır ve saçları boyamak için kullanılır. Meyve ayrıca suda kaynatılarak tüketilir.

Tanımı

2 metre büyüyebilir. Yapraklar karşılıklı dizilişli ve teleksidir. Çok sayıda beyaz (bazen pembe) çiçek görülür. ağustos ve eylül arası olgunlaşan meyveler parlak siyahtır. Olgun meyvelerin mor suyu olur. Gövde ve yapraklar sonbaharda kırmızıya döner. Çiçekler erseliktir. Kireçli topraklar dahil birçok toprak türünü tolere eder. Ancak en iyi nemli ve tınlı topraklarda gelişim gösterir. Güneşli bölgeleri tercih etse de hafif gölgeli alanlarda da yetişebilir. Güçlü bir istilacıdır ve sürgünleri yoluyla yayılır.

Gözlem bilgileri

Doğal olarak batı Asya ve Avrupa’da yayılış gösterir. [HaritaSinonimlerHerbaryum] Dere kenarı, orman sınırları ve yol kenarında görülür. İl geneline yaygın olarak gözlemlenmiştir. Temmuz ve eylül ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.

Türkçe adı

Dilimizde ayı otu, azı otu, cüce mürver, hekimana, kımçırık, livor, mürver otu, patpatik, pellempüs, purtlak, sultan otu, şahmelek otu, şahmelik, şahmelik otu, telli gelin, yabani mürver, yer mürveri, yivdim, yivdin, anzili, levor, otsu mürver, bodur mürver, şahmelek otu, şahmelek, sultan, piran, lüver ve lor adları ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Antik Yunanca sambuce anlamına gelmektedir. Antikçağa özgü üflemeli bir çalgı aletinin adıdır. Bitkilerin sürgünlerinden elde edilen reçine bu müzik aletinde kullanılırdı. Cinsin Türkçe adı olan mürver olasılıkla Farsça inci (مروارى) kelimesi orijinlidir, eğer böyleyse atıf inci şeklindeki meyvelere yöneliktir. Tür adı Latince yaban mürveri anlamına gelir. Etimolojik kökenini bulamadık. İkili adlandırma öncesi adı “Sambucus humilis ebulus folio laciniato”dur.

Gıda

Meyveler pişirilerek tüketilebilir. Çorbalarda tatlandırıcı olarak kullanılır. Yapraklarından çay elde edilir.

Tıp

Solunum yolları ve ateş tedavisinde kullanılır. Yapraklar antifilojistik, terletici, idrar ve balgam söktürücü, müshil etkilidir. Karaciğer ve böbrek şikayetlerinde kullanılır. Meyveleri bazı insanlarda mide ağrısına neden olabilir. Meyvelerin toksisitesi düşüktür ve pişirildiğinde kaybolur. Romatizma tedavi edici, safra söktürücü, terlemeyi arttırıcı, homeopatik ve müshildir. Ot, karaciğer ve böbrek şikayetlerinin tedavisinde yaygın olarak kullanılır. Yaprakları yaralanma ve yaraların tedavisinde, meyveleri hemoroit ve karın ağrısı tedavisinde kullanılır. Astım, kısırlık, böcek sokması, mide ağrısı, öksürük, çocuklarda idrarını tutamama, yanık ve romatizma vakalarında başvurulur. Yaprakları civcivlerin hastalıklarında, gövdeleri hayvanlarda kene temizlemede etkilidir.

Dikkat

Bilgi

Meyvelerinden mavi boya ve mürekkep elde edilir. Kök suyu saçı siyaha boyamak için kullanılır. Yapraklarının fare ve köstebekleri kovduğu iddia edilir.

Fotoğrafları