Salvia rosmarinus (Biberiye)

derleyen:

Türk Uygarlığındaki yeri

Biberiyye (ببريه), bitkinin Türkçedeki karşılığıdır ancak kökenini tespit edemedik. Olasılıkla Antik Yunancadaki peperi (πέπερι) ile bağıntılıdır ancak bağıntı bizim açımızdan açık değildir. Bitki metinlerimizde Arapça karşılıkları olan iklîl el-cebel (اكليل الجبل) ve hasa el-bân (حصى البان) adları ile karşılanmıştır. Ayrıca, Antik Yunanca karşılığı olan dendro libanotis (δένδρον λιβανωτίς)’ten muharref dendrolivanio (ذندروليوانو) da tercih edilmiştir.

Dioscorides, taç olarak başa takıldığını, sarılık vakalarında kullanıldığını, yorgunluk giderici olarak faydalanıldığını ve çalışmadan önce suyunun içildiğini yazmıştır. İbnü’l-Baytâr, ateş yakmak için kullanıldığını, İskenderiye’de yetiştirildiğini ve parfümcüler tarafından satıldığını; Gâfîkî, idrar söktürücü ve müshil etkisi bulunduğunu, etlerin çabuk bozulmaması için içine konulduğunu aktarmıştır.

Bitki Anadolu’da parfüm üretiminde kullanılmış, sinir hastalıkları, baş ağrısı ve idrar yolu rahatsızlıklarının tedavisinde kullanılmıştır. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.223.

Tarihi

Biberiye çelenk yapımında kullanılır. Sürgünleri narin yapraklarla çevrilidir, uzun, ince, içi beyaz, dışı soluk yeşil renkli ve baskın kokuludur. Suda kaynatılarak çalışmadan önce içilir, ardından yıkanır ve şarap içerse sarılığı iyileştirir. Ağrı kesici ve tatlı şarap merhemine karıştırılır. DI 3-75.

Tanımı

Halihazırda bazı kaynaklarda Rosmarinus officinalis adı ile geçmektedir. 1.5 metre büyüyebilir. Kökü liflidir. Dallar yükselici ila diktir. İğne benzeri yapraklıdır. Beyaz, pembe, mor ya da mavi çiçek açar. Yapraklar 2-4 cm uzunluğundadır, üstü koyu yeşil, altı beyaz ve yoğun kaba tüylüdür. Meyveler kahverengidir. Tohumlar ağustos ve ekim arası olgunlaşır. Çiçekler erseliktir.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak Akdeniz havzasında yayılış gösterir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Orman açıklıkları, yamaçlar ve yol kenarında görülür. İl genelinde yaygın olarak gözlemlenmiştir. Şubat ve mayıs ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 400 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.

Türkçe adları

Dilimizde biberiye, beyaz püren, kuşdili, hasalban, akpüren, akpürün ve zeytin çiçeği adları ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Latince iyileştirici anlamına gelir. Cins tıbbi özelliklerine işaret eder. Tür adı Latince denizin şebnemi anlamına gelir. Cins doğal olarak Akdeniz’e bakan yamaçlarda görülür.

Gıda

Genç sürgünleri bahar olarak, kendisi ise süs bitkisi olarak kullanılır. Etleri marine etmekte de kullanılabilir. Yaprak ve çiçekler çiğ ya da pişirilerek tüketilebilir. Taze ya da kurutulmuş yapraklarında çay elde edilir.

Tıp

Çayı özellikle sindirim sistemine faydalıdır. Yağı ise cilt bakımında kullanılır. Derin temizlik sağlar ve antibakteriyel ürünlerden daha mikrop kırıcı özelliğe sahiptir. Bunalım, zihinsel yorgunluk ve gerginliğe iyi gelir. Güçlü bir antiseptiktir. Antiseptik, spazm çözücü, aromatik, büzücü, kardiak, gaz giderici, terletici, yatıştırıcı, uyarıcıdır. Güçlü aromatik bir kokuya sahip olan biberiye çiçeklerinden kıvamı yoğun bir bal elde edilirdi. Kök ve bitkinin suyu sarılığı tedavi eder ve yorgunluk gidermek amacıyla kullanılırdı. Yaprakları günlük yağı gibi kokan bitkinin taze kökü yaralara, rektal prolapsusa ve basura uygulanırdı. Görme için de faydalı bulunan bitkinin tohumundan göğüs rahatsızlıkları için içecek yapılırdı. Çil temizleyici olarak da kullanılan biberiye şarapla birlikte alındığında kadın hastalıkları üzerinde de etkili olduğu bilinirdi. Meyvesi idrar yolları, kulaklar, göz ülseri ve görme için kullanılır, ayrıca süt artışı sağlaması için başvurulurdu. Bal ile birlikte alındığında öksürük giderici olduğu kabul edilirdi. Tetanos vakalarında biberiye, şifaotu ve safran kaynatılarak kullanılmıştı. İdrar söktürücü etkisi nedeniyle de yaygın olarak başvurulurdu.

Dikkat

Çay olarak kullanılsa da; ciddi alerjik reaksiyonlara ve epilepsi krizlerine yol açabileceği göz önünde bulundurularak tüketiminde aşırıya kaçılmaması önerilir. Aşırı tüketimi, koma, kusma, spazm ve ölüme neden olabilir.