Salvia officinalis (Adaçayı)

derleyen:

Türk Uygarlığındaki yeri

Elâlisfâkun (االلسفاقن), bitkinin Antik Yunancadaki karşılığı olan elelisphakon (ἐλελίσφακον)’dan muharreftir. Metinlerimizde bitki için deve dili (دو دلي) adı da tercih edilmiştir. Dioscorides, cinsel organ kaşıntısı, dalak ağrısı, dizanteri, kan tükürme, soğuk algınlığı ve öksürük vakalarında kullanıldığını, idrar söktürücü, yara iyileştirici, kanama durdurucu, düşük yaptırıcı ve âdet söktürücü olarak faydalanıldığını belirtmiş, saçı siyaha boyamak için başvurulduğunu eklemiştir.

İbn Cülcül, dil felci ve konuşmada zorluk vakalarında faydalı olduğunu kaydetmiştir. Uzun, dallı ve yaprakları ayva yapraklarına benzediği belirtilen bitki Anadolu’da, kan tükürme, dil felci ve öksürük vakalarında kullanılmış, âdet söktürücü, düşük sonrası kalıntıları atıcı, panzehir, saç-sakal siyahlatıcı ve iltihap giderici olarak faydalanılmıştır.

Tarihi

Hafif uzunca, açılı ve beyazımsı dallı bir bitkidir. Yaprakları ayva yapraklarına benzer ancak daha uzun ve daha küçüktür. Hayli aromatiktir ancak tadı kötüdür. Engebeli arazilerde yetişir. Yaprak ve dalları kaynatılarak içilirse idrar ve âdet söktürücüdür ve fetüsü çeker. Saçları koyulaştırır, yaralara sarılır, kanama durdurucudur ve kötü huylu yaraları temizler. Yaprak ve dalları kaynatılarak şarapla uygulanırsa cinsel organ çevresindeki kaşıntıları giderir. 3-33

Tanımı

Çok yıllık bir bitkidir. Gövde dik, tabanda odunsu, minik ve beyaz kaba tüylü, çok dallıdır. Yaprak sapı 0 ila 3 cm uzunluğunda; yaprak ayası dikdörtgensi ila eliptik ya da yumurtamsı, 1 ila 8 cm uzunluğunda ve 0,6 ila 3,5 cm genişliğinde, kağıtsı, minik kaba tüylü, tabanı yuvarlak, kenarı minik dişli, ucu sivridir. Çiçek halkaları 2 ila 18 arası sayıda çiçek taşır. En üstteki bırahte genişçe yumurtamsıdır. Çanak çansıdır. Taç mor ya da mavi renklidir. Fındıkçık koyu kahverengi ve neredeyse küreseldir.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak Avrupa’da yayılış gösterir. [Harita, Herbaryum] Bahçe, mezarlık ve parklarda görülür. Kandıra ilçesinde gözlemlenmiştir. Nisan ve haziran ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 1300 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.

Türkçe adları

Dilimizde adaçayı adı ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Latince iyileştirici anlamına gelir. Cinsin tıbbi özelliklerine işaret eder. Tür adı Latince tedavi edici anlamına gelir. Türün tıbbi değerine işaret eder.

Gıda

Hafif bibersi ve aromatik bir tadı vardır ve uzun zamandır tüketilmektedir. Yaygın olarak çeşni, salata ve soslara eklenmiştir. Popüler bir çay ikamesidir. Yaprak ve çiçekleri çiğ ya da pişirilerek tüketilebilir. Sindirime yardımcı olması nedeniyle çoğunlukla ağır yemeklerin yanında alınır. Taze yaprakları çiğ ya da haşlanarak tüketilir ve salamura yapılır. Bitkiden elde edilen yağ tatlılara ve hamur işlerine eklenir.

Tıp

Sindirim sistemi bozukluklarında başvurulur. Ağız yaraları ve boğaz ağrısı durumunda gargara yapılır. Yapraklar uygulandığında diş ağrısını giderir. Bitkinin tamamı terleme giderici, antiseptik, spazm çözücü, büzücü, gaz giderici, öksürük giderici, uyarıcı, tonik ve damar genişleticidir. Dahili olarak aşırı süt gelmesi, gece terlemeleri, aşırı tükürük salgısı, aşırı terleme, anksiyete, depresyon, kadınlarda kısırlık ve menopoz şikâyetlerinde başvurulur. Haricen vajinal akıntı, böcek ısırıkları, deri, boğaz, dişeti ve ağız iltihapları vakalarında kullanılır. Yapraklar etkili bir diş temizleyicidir.

Dikkat

Aşırı miktarda alındığında ya da uzun süreli kullanıldığında zehirli olabileceği rapor edilmektedir. Bu durumda husursuzluk, baş dönmesi, kusma ve titreme gibi belirtiler görülebilir. Hamileler ve epilepsi hastaları uzak durulmalıdır.