Salsola inermis (Döngele)

Uşnân (اشنان), bu maddede adı geçen bitkilerin Arapça karşılığıdır. Tamamı deniz kenarındaki tuzlu bölgelerde görülür ve temizleyici özellikleri nedeniyle kullanılmışlardır. Türkçe metinlerde ayrıca tuzla otı (طوزله اوتى) ve çogân (چغان) olarak da geçmektedir. Çogân adı normalde Gypsophila struthium taksonunun adıdır ancak her iki türün de sâbûn ikâmesi olarak kullanılması nedeniyle karıştırılmış olması olasıdır. Silkü’l-Cevahir’de de uşnân kelimesinin karşılığı olarak çogan verilmektedir. İshâk bin Murâd ise uşnân için şam çoganı karşılığını vermektedir. Halîmî’ye göre fakir kimselerin elbiselerini yıkamak için kullandıkları bitki uşnân ve çovgan adları ile bilinmektedir. Dineverî, çok sayıda türü olduğunu, tamamının tuzlu olduğunu ve giysileri yıkamak için kullanıldıklarını; İbn Cenâh yakılarak alkali elde edildiğini, kıyafetlerin üzerine yayarak ya da suda kaynatarak giysileri yıkamak için uygulandıklarını yazmıştır.

Uşnân Anadolu’da, hemoroid, penis kaşıntısı, cüzzam, dalak hastalıkları, kadın hastalıkları, ödem, uyuz, burun rahatsızlıkları ve mide hastalıklarının tedavisinde kullanılmış, temizleyici, idrar söktürücü, düşük yaptırıcı, âdet söktürücü ve vahşi hayvan kovucu olarak faydalanılmış, yüz bakımı için uygulanmıştır. İbn-i Şerîf, Bursa’da deniz kenarından toplanarak yemek olarak tüketildiğini kaydetmiştir, ancak olasılıkla bahsettiği bitki günümüze deniz börülcesi olarak bilinen Salicornia europaea taksonudur.

Tanımı

Salsola inermis (Döngele) halihazırda bazı kaynaklarda Salsola soda adı ile geçmektedir. Genellikle 5 ila 70 cm büyüyebilen mavimsi yeşil renkli ve dikensiz bir bitkidir. Yapraklar karşılıklı dizilişli, grimsi yeşil, zamanla kırmızı renkli, hafifçe etli, yumurtamsı, tabanda geniş zarsı kenarlı ve 2 ila 4 cm uzunluğundadır. Yaprak ayası şeritsi ve tabanda daha geniştir. Gövde dik ya da yükselici, yeşil ya da kırmızı renkli olabilir. Çiçekler çok küçüktür ve yaprak koltuklarından tek ya da çift halinde çıkar. Kapsül 5 mm genişliğinde, dik ya da eğimli ve tek tohumludur. Tohumlarının çimlenme oranı hayli düşüktür. Tuzlu su olmaksızın da yetişebildiği kanıtlanmıştır. Güneşli bölgeleri ve kuru ya da nemli toprakları tercih eder.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak Batı Asya ve Akdeniz havzasında yayılış göstermektedir ancak günümüzde Amerika kıtasında da doğallaşmıştır. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Deniz kenarında görülen bitki umumiyetle haziran ve ağustos ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 100 metreye kadar olan rakımlarda Yalova istikametine doğru İzmit körfezi boyunca gözlemlemek mümkündür.

Türkçe adı

Dilimizde deniz fasulyesi ve döngele adları ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Latince tuzlu anlamına gelir. Cinse bağlı bitkiler tuzcul alanlarda görülmektedir. Bitkinin Türkçe adı olan sodaotu belirgin biçimde bitkinin geleneksel olarak soda külü kaynağı olması ile ilgilidir. Orijini Arapça suda’ (صُدَاع‎) kelimesidir. Tür adı Latince dikensiz anlamına gelir. Türün, cinsin geneline göre dikenli olmaması ile ayrılmasına işaret eder.

Gıda

Genç yaprak ve gövdeler pişirilerek tüketilmektedir. İtalya’da “agretti” olarak bilinmekte ve yaygın olarak tek ya da çeşitli yemeklere (makarna gibi) eklenerek yenilmektedir.

Bilgi

Bitkiden elde edilen soda külü (Sodyum karbonat), cam ve sabun yapımında kullanılmıştır. Cristallo adı verilen camların berraklığının bu bitki ile sağlandığı rivayet edilmiştir.

Özet

Hiyerarşi

Türk Uygarlığındaki yeri