Rumex (Labada)

Özet

Rumex (Labada) genelde iri yaprakları ile tipik olan ve bazı türleri tüketilen bitkilerden oluşan yaygın ve kalabalık bir cinstir.

Hiyerarşi

Plantae

Bitkiler

Caryophyllales

Karanfil takımı

Polygonaceae

Madımakgiller

Türk Uygarlığındaki yeri

Kuzu kulagı (قوزو قالغی) bitkilerin Türkçe adıdır ve bu maddede ele aldığımız bitkilerin bazılarının yapraklarının şekline işaret etmektedir. Çulluk Kapan Lügati’nde hummadın Türkçe adının kuzı kulağı olduğu vurgulanmıştır. Metinlerimizde bitkiler için kullanılan diğer isimler Antik Yunancaki karşılığı olan lapathos (λάπαθον)’tan bozma labada (الباده), Arapça karşılığı olan hummâd (حماض) ve Ermenicedeki karşılığı olan eveluk (աւելուկ) kelimesinden muharref evelek (اولك)tir.

Halîmî, âfîlen, evelik, labada ve kuzu kulagı adları ile bilindiğini kaydetmiştir. Dioscorides, bağırsaklara faydalı olduğunu, kulak ağrısı, diş ağrısı, dizanteri, karın şikâyetleri, akrep sokması, cüzzam, cilt iltihabı, tırnak şikâyetleri ve mide bulantısı vakalarında kullanıldığını, âdet düzenleyici, taş düşürücü ve kaşıntı giderici olarak faydalanıldığını, önceden bitkilerin suyunu içenlere akrep sokmasının zarar vermeyeceğini, guatr hastaları muska haline getirerek boyunlarına astıklarını aktarmıştır.

Ravigupta, taze yapraklarının hemoroide iyi geldiğini; İbn Varrâk, bağırsaklara yararlı olduğunu; İbni Sînâ, beş türü bulunduğunu; İbn İmrân, iltihap giderici, kusma engelleyici, sarhoşluk giderici ve iştah açıcı olduğunu; İbnü’l-Baytâr, bir beze sarılarak sol kola asıldığında kadınların hamile kalmasını engellediğini yazmıştır.

Kuzu kulağı Anadolu’da, menenjit, karaciğer hastalıkları, cilt hastalıkları, ishal, baş ağrısı, mide hastalıkları, kalp hastalıkları, sıtma, veba, epilepsi, yılan sokması, diş rahatsızlıkları, sıraca, rahim hastalıkları, sarılık ve akrep sokması vakalarında kullanılmış, ayrıca öksürük giderici, ateş düşürücü, taş düşürücü, susuzluk giderici ve sarhoşluk giderici olarak faydalanılmıştır. İncideki sarılığı gidermek için uygulanan bitkilerin, ekşi limûn, kemmûn ve ravend ile birlikte sakala sürüldüğünde beyaza boyadığı aktarılmıştır.

Bu maddeye Rumex crispus, Rumex patientia, Rumex conglomeratus, Rumex acetosa ve Rumex acetosella taksonları dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.503-504.

Antik Yunan

Rumex (Labada)’in birden fazla türü vardır. Biri bataklıklarda yetişir, serttir ve tepeye doğru incelir. Bir diğeri yetiştirilir ve görünüm itibariyle ilkinden farklı değildir. Üçüncü türü küçüktür, sinirlice ota benzer, yumuşaktır ve düşük rakımlarda büyür. Dördüncünün yaprakları üçüncünün yapraklarına benzer, gövdesi büyük değildir, tohumları kırmızı renkli ve keskindir. Tamamının yeşillikleri kaynatıldığında bağırsakları yumuşatır. Çiğ olarak gül merhemi ya da safran ile uygulandığında empetigoyu çözer. Tohumları su ya da şarapla içildiğinde dizanteri, mide bulantısı ve akrep sokmasına iyi gelir ve mideyi yatıştırır.

Eğer akrep sokmasından önce içilirse, akrep sokmasının zararını görmez. Kökleri çiğ ya da haşlanarak uygulandığında cüzzam, mayasıl ve sedefli tırnakları tedavi eder. Kaynatıldığı su sürülürse ya da banyo suyuna eklenirse kaşıntıyı giderir. Şarapla kaynatılıp gargara yapılırsa diş ağrısını geçirir. Şarapla kaynatılıp sürülürse şişlik ve tümörleri yok eder. Sirke ile birlikte dalağı azaltır. Bazıları köklerini boyunlarına asarak şişlikleri gidermesi için muska olarak kullanır. Öğütülerek rahim ağzına yerleştirilirse beyaz akıntıyı durdurur. Bunun yanında şarapla kaynatılıp içilirse sarılığı iyileştirir, mesane taşlarını kırar, âdet söktürür ve akrep sokan kişilere fayda sağlar. DI 2-114.

Antik Roma

Lapathumun birden fazla türü vardır. Oxalis olarak bilinen yabani türü, yetiştirilen türe benzer, yaprakları sivri uçludur, kökü çok küçüktür ve rengi beyaz pancar kök rengine benzer. Buna bizimkiler rumex der. Gres yağı ile sıraca yaralarına uygulanır. Diğer türü oxylapathon adıyla bilinir, yetiştirilen türe daha çok benzer, yapraklar daha sivri uçlu ve daha kırmızımsı olup bataklık alanlarda yetişir. Sadece suda yetişen türüne hydrolapathon denir. Hippolapathon ise yetiştirilenden daha büyük ve daha kompakttır. Yabani türler akrep sokmasına şifadır, üzerinde taşıyanlar da akrep sokmasından korunur. Sirkede kaynatılan kök gargara yapılırsa dişlere faydalıdır. İçilirse sarılığa şifadır. Tohum en inatçı mide hastalıklarına iyi gelir. Hippolapathum kökü bozuk tırnakları çıkarır. Ayrıca şarapla alınan tohumu dizanteriyi tedavi eder.

Yağmur suyuyla yıkanmış oxylapathum tohumu mercimek büyüklüğünde akakiya ile alınırsa kan tükürenlere iyi gelir. En mükemmel pastiller bu bitkinin kök ve yapraklarından yapılır ve kullanılmadan önce sirkeye batırılır. Yetiştirilen lapathum gözlerin kayması halinde alına merhem olarak sürülür. Kökü cüzzamı iyileştirir, şarapta kaynatılırsa şişlik ve mesane taşlarına faydalıdır. Şarapla içildiğinde dalak hastalarına yararlıdır, sıcak kompres yapılırsa çölyak, dizanteri ve idrar güçlüğüne faydalıdır. Tüm bu amaçlar için suyunun daha etkili olduğu söylenir. Gaz giderici ve idrar söktürücüdür. Banyo suyuna eklenir ya da zeytinyağı olmadan vücuda sürülürse kaşıntı hislerini ortadan kaldırır. Çiğnenmiş kökü dişleri güçlendirir ve şarapta kaynatılması mide gevşemesini önler. Solo’ya göre diğerlerinden kökünün uzunluğuyla ayrılan bulapathon adında bir türü daha vardır. Bu kök şarapla alınırsa dizanteriye faydalıdır. PL 20-85.

Tanımı

Rumex (Labada) tek, iki ya da çok yıllık otlardan oluşan bir cinstir. Kök, kazık ve genellikle kısa kökgövdeli ya da zaman zaman rizomlu ve/veya sitolonludur. Gövdeler dik, yükselici ya da yatık ve çıplak ya da havlıdır. Yapraklar tabanda ve gövdede, almaşlı dizilişli ve saplıdır. Okrea kalıcı ya da kısmen dökülücü ve zarsıdır. Yaprak sapı taban ve yakınsak gövde yapraklarında mevcut iken ıraksak gövde yaprakları sapsızdır. Aya çeşitli formlarda olup genişçe yumurtamsı ya da dairesel ila şeritsi ve kenarları düz ya da zaman zaman dalgalı ya da kıvrıktır. Çiçek durumu çoğunlukla terminal, salkım benzeri ya da nadiren basittir. Çiçek sapı mevcuttur. Çiçekler okrea başına 4 ila 30 adettir.

Çiçek örtüsü yeşil, pembemsi ya da kırmızı renkli, çansı ve çıplaktır. Tepaller altı adet ve dıştaki üç adet küçük iken içteki üç adet büyüktür. Ercik altı adettir. İplikçik serbest ve çıplaktır. Başçık sarı ila kahverengi ve yumurtamsı ila uzatılmıştır. Boyuncuk üç adettir. Kapçık bronz ila koyu kahverengi, kanatsız ya da zayıfça kanatlı, üç köşeli ve çıplaktır. Cins dünyanın büyük bir bölümünde yayılış gösterir. Bitkilerin iri yaprakları tereyağını sarıp saklamak için kullanılmıştır. Köklerine deri tabaklamada başvurulmuştur. Cinse ait çok sayıda tür yenilebilirdir. Bitki sabrı simgeler. [Harita, Sinonimler, Türler]

Etimoloji

Rumex (Labada) adı Latince kuzukulağı anlamına gelir. Muhtemelen Latince emmek anlamına gelen “rumo” kelimesinden türemiştir. Yaprakları emilerek susuzluk giderici olarak kullanılır. Cinsin Türkçe adı olan labadanın Theophrastus’un Rumex patientia’yı tanımlamak için kullandığı lapathos (λάπαθος) kelimesinden gelmesi muhtemeldir.