Rhus coriaria (Sumak)

derleyen:

Tanımı

50 cm ila 3 metre büyüyebilir. Genç dalları yoğun biçimde kahverengi tüylüdür. Çiçekler yeşilimsi beyaz renklidir. Meyveler mercimek formunda ve koyu kahverengi rengindedir.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak güney Avrupa’dan batı Asya’ya kadar olan bölgede yayılış gösterir. [Harita, Sinonimler] Çalılık, sulak alanların kenarı ve ormanlık alanlarda görülür. Kocaeli genelinde yaygın olarak gözlemlenmiştir. Haziran ve temmuz ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 1200 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.

Türkçe adları

Dilimizde derici sumağı, sumak, mavru, tadım, tahru, tatari, tahri, tetere, teteni, tetirli, tetre, tetri, tirimli, tutum ve tutuba adları ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Antik Yunanca sumak anlamına gelir. Kelimenin kırmızı (ῥόδον) kelimesinden gelmesi muhtemeldir, bu durumda meyvelerin rengine işaret eder. Dilimizdeki sumak kelimesi Süryanice kaynaklıdır ve bu dilde kırmızı anlamına gelir. Tür adı Latince derici anlamına gelir. Bitkinin dericilikte kullanılmasına işaret eder.

Türk Uygarlığındaki yeri

Sumâk (سماق), bitkinin Süryanicedeki karşılığı olan sumaka (ܣܘܡܩܐ‘)dan muharreftir. Halîmî, yezgend ve tetri adları ile bilinen bitkinin tohumuna sumâk denildiğini yazmıştır. Zemahşerî’ye göre sumâkın Türkçe adı tetiridir.

Dioscorides, tabakçıların derileri kalınlaştırmak için kullandıklarını, kulak akıntısı, kulunç, cilt soyulması, kemik kırılması, hemoroid, diş ağrısı ve dizanteri vakalarında kullanıldığını ve saçları siyaha boyadığını aktarmıştır. El-Hemedânî, Mağrib’de yetiştiğini; Mâsarcaveyh, iltihap giderici olduğunu; Râzî, kanama durdurucu olduğunu; Yûhannâ bin Mâseveyh, iştah açıcı olduğunu; İshak bin İmrân, göz rahatsızlıklarında başvurulduğunu kaydetmiştir.

Sumâk Anadolu’da, kulunç, menenjit, göz rahatsızlıkları, ağız rahatsızlıkları, makatın çıkması, kan işeme, kadın hastalıkları, eklem ağrıları, boğaz rahatsızlıkları, mide hastalıkları, gut, bağırsak hastalıkları, kulak rahatsızlıkları, dizanteri, baş ağrısı, nezle, diş rahatsızlıkları, dil rahatsızlıkları, ishal, sıtma, hemoroid, cilt hastalıkları, diş eti rahatsızlıkları, kan tükürme ve idrar yolu hastalıklarının tedavisinde kullanılmış, müshil, kusma engelleyici, iştah açıcı, sakal karartıcı, kanama durdurucu, iltihap giderici ve yara iyileştirici olarak faydalanılmış, doğanın dilinde kabarcık çıkması halinde başvurulmuştur. Sumâkiyye adlı yemeğin tarifine giren bitki, kadınlar tarafından saç siyahlatıcı olarak uygulanmış, kâbus görenlere tavsiye edilmiş, fal amaçlı kullanılmıştır.

Tarihi

Dioscorides 1-108: Yemeklerin üzerine serpilir. Tabakçılar, derileri dikmek için kullanır. Kayaların üzerinde yetişir, yaprakları uzun ve kırmızıdır. Meyveler üzüm meyveleri gibi salkım halindedir. Meyveyi çevreleyen kabuk benzeri zar çok faydalıdır. Yaprakları büzücüdür. Yaprak suyu saçı siyaha boyar. Dizanteri için oturma banyosuna eklenir, kulaklardan irin gelmesi halinde demlenerek kullanılır, yapraklar sirke ya da balla uygulandığında göz çevresinde büyüyen yaraları kontrol altına alır. Meyve bağırsak rahatsızlığı ve dizanteri hastalarının yemeklerine eklenir. Balla sürüldüğünde iltihap, morluk ve sıyrıklara iyi gelir. Dildeki pürüzleri ve vajinadan gelen beyaz akıntıyı giderir. Öğütülmüş meşe kömürü ile uygulandığında hemoroidi tedavi eder. Reçinesi diş boşluğuna konursa ağrıyı giderir.

Plinius 13-13: Suriye’nin erkek sumak ağacı verimli dişisi verimsizdir. Yaprağı karaağaç yaprağına benzer, ancak daha uzundur ve yüzeyi de tüylüdür. Yapraklar karşılıklı yönlerde almaşlı dizilişlidir, dallar kısa ve incedir. Ağaç beyaz derilerin hazırlanmasında kullanılır. Tohumları mercimeğe benzer ve üzümle aynı zamanda kırmızı olur. Ros adıyla bilinir ve çeşitli ilaç terkiplerine eklenir.

Gıda

Kurutulmuş meyveleri baharat olarak kullanılır ve diğer baharatlarla karıştırılarak zahter elde edilir.

Tıp

Yaprak ve tohumları büzücü, idrar söktürücü, kanama durdurucu ve toniktir. Dizanteri, hemoptizi ve konjonktivit tedavisinde kullanılır. Tohumları iştah açıcıdır. Yaprak ve gövde tanen bakımından zengindir.