Özet
Reseda lutea (Muhabbet çiçeği) genelde makilik alanlarda görülen ve bahar ortasından yaz sonuna kadar çiçek açan bir bitkidir.
Hiyerarşi
Türk Uygarlığındaki yeri
Celbehenk (جلبهنك), bitkinin Farsçadaki karşılığıdır ve Antik Yunancadaki karşılığı olan sesamoeides (σησαμοειδὲς)’ten tercüme edilmiştir, bu da sûsâm gibi anlamını verir. Dioscorides, sesamoeides mikronun ödem vakalarında kullanıldığını ve müshil etkisi olduğunu; sesamoeides meganın ise balgam söktürücü ve kusturucu etkisi olduğunu aktarmıştır.
İbn Sînâ, felç vakalarında kullanıldığını ancak doz aşımının şiddetli kusmaya ve neticede ölüme neden olduğunu; İbnü’l-Baytâr, sûsâma benzediğini ve kusturucu olduğunu; Râzî, bitkinin büyüdüğü suda bulunan balıkları tüketmenin ölümle sonuçlanabilecek şiddetli kusmaya neden olduğunu belirtmiştir. Bu pasajda yer verdiğimiz bilgilere dayanarak celbehenk bitkisi konusunda Müslüman yazarların kaydettiklerinin hem kendi içlerinde hem de Antik Yunanca metinlerle uyumsuz olduğunu görüyoruz. Ancak kastettikleri bitki ya da bitkilerin hangileri olduğunu bilemiyoruz. Gerçekte Dioscorides’in sesamoeidesleri ne sulak alanlarda yetişir ne de ölümcül etkileri vardır.
Sûsene benzediği, tadının acı olduğu ve biri kırmızı diğer sarı olmak üzere iki türü bulunduğu belirtilen bitkiler, kulunç ve felç vakalarında kullanılmıştır. Ayrıca kusturucu olarak faydalanılmıştır. Buradaki bilgiler, iki farklı bitkinin derlenmesi ile oluşturulmuştur. Bunun nedeni Yunanca metinlerde sesamoeides mikron (σησαμοειδὲς μικρόν) ve sesamoeides mega (σησαμοειδὲς μέγα) olarak geçen iki farklı bitkinin benzer iki bitki olduğu düşünülmesidir. Gerçekte iki bitki arasındaki benzerlik, isimlerinden de görüleceği üzere sadece tohumlarının sûsâma benzemesidir. Habitusları ve etkileri bakımından ise oldukça farklıdırlar.
Bu maddeye Aubrieta deltoidea taksonu da dahildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.256-257.
Tanımı
Reseda lutea (Muhabbet çiçeği) genellikle 30 ila 80 cm büyüyebilen tek ya da çok yıllık bir bitkidir. Gövde dik ila yükselici ve köşelidir. Yapraklar 3 ila 5 bölümlü ila az teleksi ve kağıtsıdır. Loblar şeritsi ve kenarları fırfırlıdır. Çiçekler terminal salkım halinde, kokulu ve sarı ila sarımsı yeşil renklidir. Çiçek sapı 3 ila 5 mm uzunluğundadır. Çanak yaprak 5 ya da 6 adet, şeritsi, uzunlukları farklı ve çiçek sapından daha kısadır. Taç yaprak 6 adet, sarı renkli, tabanda yuvarlak kabzalı, alttaki iki adet düz kenarlı, yanal iki adet 2 ya da 3 bölümlü ve üstteki iki adet ise 3 parçalıdır. Ercik 12 ila 20 adettir. Kapsül dik, silindirik ya da yumurtamsı ila neredeyse küresel, belirsiz biçimde 3 köşeli ve yaklaşık 1 mm uzunluğundadır. Tohumlar parlak, pürüzsüz, sarı ya da siyah renklidir.
Gözlem bilgileri
Bitki doğal olarak Kuzey Afrika ve Avrasya’da yayılış gösterir ancak günümüzde dünyanın büyük bölümüne dağılmıştır. [Harita, Alt türler, Herbaryum] Yol kenarı, makilik ve orman sınırlarında görülen bitki umumiyetle nisan ve ağustos ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda il genelinde gözlemlemek mümkündür.
Türkçe adı
Dilimizde muhabbet çiçeği, kuzu otu, yemen safranı ve gerdanlık adı ile bilinmektedir.
Etimoloji
Cins adı Antik Yunanca yatıştırıcı anlamına gelir. İlk defa Plinius tarafından kullanılmıştır. Morlukların tedavisinde kullanılmasına işaret eder. Tür adı Latince safran sarısı anlamına gelir. Türün köklerinden sarı boya elde edilmesine işaret eder.
Gıda
Genç yaprakları çiğ olarak tüketilebilir.
Bilgi
Köklerinden sarı bir boya elde edilir.
Bir yanıt yazın