Raphanus raphanistrum (Eşek turpu)

Turb (ترب), bitkinin Farsçadaki karşılığıdır. Kâşgarlı Mahmud bitkinin Türkçe karşılığı olarak turma kelimesini verir. Metinlerimizde bitkinin Süryanicedeki karşılığı olan fugla (ܦܘܓܐܠ)’dan muharref fücl (فجل) adı da tercih edilmiştir.

Dioscorides, mideye zararlı olup gaza neden olduğunu, bağırsaklara faydalı olduğunu, gözaltı lekeleri, saçkıran, cilt lekeleri, mantar zehirlenmesi, bademcik iltihabı, yılan ısırması, ödem ve öksürük vakalarında kullanıldığını, balgam söktürücü, sindirim kolaylaştırıcı ve idrar söktürücü olarak faydalanıldığını; yağının cilt temizleyici olarak kullanıldığını ve cilt hastalıklarında etkili olduğunu belirtmiştir.

Hûzâye, tohumlarının kusturucu olduğunu; İbn Varrâk, sindirimin güç olmakla birlikte balgam söktürücü olduğunu, çiğ yapraklarını tüketmenin iştahı açtığını; el-Minhâc, yağının, felç, soğuk kaynaklı kulak ağrısı ve kulak çınlaması, cilt hastalıkları vakalarında kullanılıp cildi güzelleştirmek için uygulandığını belirtmiştir. İbnü’l-Baytâr, aşırı tüketiminin mide bulantısına neden olduğunu; Rufus, gaza ve kusmaya neden olduğunu; Oribasius, cilt lekeleri ve morlukları gidermek için uygulandığını; el-Faracî, eklem ağrılarını giderdiğini ve iştahı açtığını; İbn el-‘Avvâm, zehirli hayvan ısırması vakalarında kullanıldığını, böbrek ve mesane şikâyetlerinde başvurulduğunu, öksürük giderici ve cinsel arzuyu uyandırıcı olduğunu, bitkinin bir parçasının akrebin üzerine atıldığında onu öldürdüğünü; Râzî, bitkiyi tüketenin akrep sokması halinde çok az acı hissedeceğini, saçları uzattığını yazmıştır.

Turb Anadolu’da, kulak rahatsızlıkları, bademcik iltihabı, sarılık, ödem, saçkıran, boğaz rahatsızlıkları, göz rahatsızlıkları, baş ağrısı, cilt hastalıkları, işitme sorunları, nefes darlığı, eklem ağrısı, böbrek hastalıkları, mesane hastalıkları, karaciğer hastalıkları ve ereksiyon sorunlarının tedavisinde kullanılmış, kusturucu, cinsel istek arttırıcı, sperm arttırıcı, öksürük giderici, panzehir, sindirim kolaylaştırıcı, idrar söktürücü, taş düşürücü, âdet söktürücü, iştah açıcı, süt arttırıcı, tüy çıkartıcı ve ağrı kesici olarak faydalanılmıştır. Ahî Çelebi, yılan ve akrebin yuvasına turb konulduğunda dışarı çıkmadıklarını aktarmıştır. Yüz bakımında7591 kullanılan bitkinin rüyada görülmesi kazanç olarak yorumlanmıştır.

Antik Yunan

Turp yağı, diğer yağlarda olduğu gibi çekirdeklerinden hazırlanır. Bitlenmeye bağlı kaşınmaları giderir ve yüzdeki pürüzleri ortadan kaldırır. Ayrıca sebze yemeği yapılırken kullanılır. DI 1-37.

Turp lezzetlidir ancak mideye iyi gelmez, gaz ve geğirmeye neden olur. İdrar söktürücüdür. Yemekten sonra tüketilirse bağırsakları rahatlatır ve sindirime yardımcı olur. Yemekten önce alınırsa kusturucudur, ayrıca duyuları da keskinleştirir. Haşlanarak tüketilirse kronik öksürüğe faydalıdır. Kabuğu soyulmuş kökü sirke ve balla alındığında kusturucudur ve ödemi olanlar için uygundur. Lapa olarak kullanılırsa dalak hastalığına iyi gelir. Balla birlikte yaraların yayılmasını durdurur, morluğu giderir, engerek ısırığına faydalıdır, kel noktaları onarır. Delice unu ile doğum lekelerini siler. Mantar kaynaklı rahatsızlıklara iyi gelir ve âdet söktürücüdür. Tohumları kusturucu ve idrar söktürücüdür. Sirke ile içildiğinde dalağı küçültür. Ilık sirke ve balla kaynatılarak gargara yapılırsa boğaz ağrısına iyi gelir. Şarapla içildiğinde yılan ısırığına iyi gelir. Sirke ile uygulanırsa kangreni sınırlar. Yabani turpun, ekili turpa benzeyen yaprakları vardır, ancak kökleri ince ve uzundur. Hem kök hem de yapraklar şifalı ot niyetine kaynatılarak tüketilir. Isıtıcı ve idrar söktürücüdür. DI 2-112.

Turpun bazı durumlarda kabuğunun bazı ağaçların kabuğundan daha kalın olduğu görülmüştür. Turp gaz ve geğirmeye neden olur. Öte yandan yeşil zeytin ile yenirse bu etkisi azalır. Mısır’da tohumundan yağ çıkarılması nedeniyle çok değerlidir ve diğer bitkilere tercih edilerek daha çok yetiştirilir. Orada tahıldan daha çok kâr getirir ve vergisi de tahıldan daha azdır. Eskiler yapraklarının formuna göre turpu üçe ayırmıştı, günümüzde ise bunlara ek olarak Algida, Suriye ve Pontus turpu ile leuce ve armorica turpları da bilinmektedir. Turpun kalitesi gövdesinden anlaşılır. Turpun gevşek ve nemli toprağa ekilmesi gerekir, gübreyi sevmez ancak ince bir saman sarılması iyi olur, soğuğu sever ve bu nedenle soğuk iklime sahip Almanya’da bir bebek boyuna kadar büyüyen örnekleri vardır.

Antik Roma

Birçok kişi turpu mart, nisan ve eylül aylarında eker. Hekimler çiğ turpun aç karnına tuzla yenilirse kusturucu olup iç organlardaki kaba sıvıları atacağını söyler. Bitkinin usaresinin bazı diyafram hastalıklarının tedavisinde gerekli olduğu söylenir, çünkü Mısır’da yapılan deneylerde kalpte oturan phthiriasisin (insanlarda görülen üç farklı tür bitin neden olduğu rahatsızlıkların genel adı, örn. kasık biti) başka bir şeyle ortadan kaldırılamayacağı bulunmuştur. Kış aylarında faydalı bir sebze olarak kabul edilmekle birlikte dişlere zararlıdır. Turp ile asma yan yana ekilmez. PL 19-26.

Mideyi temizler, balgam ve idrar söktürücüdür ve safra salgılarını ayırır. Turp kabuğu şarapta kaynatılarak alınırsa mesane taşlarını kırar ve dışarı atar. Kabuğun sirke ve suda kaynatılması yılan sokmalarına merhem olarak sürülür. Bal ile sabah aç karnına alınırsa öksürüğe iyi gelir. Turp ve turp tohumu kavrulursa yan ağrılarına faydalıdır. Yaprakları kaynatılarak ya da doğrudan turpun suyu içilirse phthiriasis için mükemmeldir. Turp dövülerek deri altı iltihaplarına merhem yapılmaktadır. Kabuğu balla karıştırılarak morluklara uygulanır. Uyuşuk kişilere sıcak olarak yedirilmektedir. Kavrularak balla dövülen tohumu astım hastalarına verilmiştir. Cerastes (Coluber cerastes) ve akrep sokmalarında faydalıdır. Eller turp ya da turp tohumu ile ovulursa bu yaratıkların vereceği ağrı hissedilmez. Akrebin üzerine turp konulursa ölür.

Naturalis Historia

Turp mantar ve Hyoscymus zehirlenmelerinde faydalıdır. Citiumlu Apollodorus ökseotu zehirlenmesinde turp tohumunun suda dövülerek, Tarentumlu Apollodorus ise suyunun doğrudan içilmesini tavsiye eder. Turp dalağı azaltır, karaciğer rahatsızlıkları ve bel ağrılarına iyi gelir, sirke ya da hardalla alındığında ödem, uyuşukluk, epilepsi ve melankoliye faydalıdır. Turp balla yenirse bağırsak ülseri ve göğüs iltihabına iyi gelir. Kaynatılması âdet söktürücüdür. Sirke ve balla alınırsa bağırsak kurtlarını atar. Üçte biri kalana kadar kaynatılıp şarapla içilirse bağırsak fıtıklarına iyi gelir. Medius’a göre kaynatılarak verilirse kan tükürmeye iyi gelir ve kadınlarda süt artışı sağlar. Hipokrat, saçları dökülen kadınların başlarına turp sürmelerini ve rahim ağrılarını geçirmek için de göbeğe uygulanması gerektiğini yazar. Turp yaralanmış cildi doğal rengine geri döndürmektedir. Demokritos, tohumlarını yemekle birlikte yenmesinin afrodizyak olduğunu belirtir. Aç karnına turp yemek kusturucudur. Eğer ilaç olarak kullanılan turp fazla etki gösterdiğinde hemen Hyssopus alınmalıdır. PL 20-13.

Tanımı

Raphanus raphanistrum (Eşek turpu) genellikle 15 ila 60 cm büyüyebilen tek yıllık bir bitkidir. Kök etli değildir. Gövde dik ya da yatık ve genellikle geriye kıvrık kıllıdır. Taban yaprakları 1 ila 6 cm uzunluğunda saplı, dikdörtgensi, ters yumurtamsı ya da ters mızraksı, 3 ila 15 cm uzunluğunda, 1 ila 5 cm genişliğinde, lirsi ya da az teleksi, zaman zaman bölünmemiş, uçları küt ya da sivri ve kenarları dişlidir. En üstteki gövde yaprakları neredeyse sapsız, sıklıkla bölünmemiş ve kenarları dişlidir. Çiçek sapı meyve zamanı yayık ya da yükselicidir. Çanak yapraklar darca dikdörtgensi ve seyrekçe havlıdır. Taç yapraklar sarı ya da kremsi beyaz renkli, koyu kahverengi ya da mor damarlı, genişçe ters yumurtamsı ve küt ya da derin girintili uçludur. Altı ercik vardır. Meyve silindirik ya da darca mızraksıdır. Tohum dikdörtgensi ya da yumurtamsıdır.

Gözlem bilgileri

Raphanus raphanistrum doğal olarak Batı Asya, Kuzey Afrika ve Avrupa’da yayılış gösterir ancak günümüzde mutfak değeri nedeniyle dünyanın büyük bölümüne dağılmıştır. [Harita, Alt türler, Sinonimler, Herbaryum] Tarlalar, yol kenarı ve tahrip edilmiş arazilerde görülen bitki umumiyetle mart ve mayıs ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 400 metreye kadar olan rakımlarda il genelinde gözlemlemek mümkündür.

Türkçe adı

Raphanus raphanistrum dilimizde eşek turpu, turp otu, karaturp, kara mancar ve yabani turp adları ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Antik Yunanca çabuk çıkan anlamına gelmektedir ve turp tohumlarının hızlı çimlenmesine dikkat çekmektedir. Tür adı Latince turp gibi anlamına gelir ve açık bir şekilde türün Raphanus raphanistrum subsp. sativus (Turp) ile benzerliğine işaret eder.

Gıda

Taze yapraklar çiğ ya da pişirilerek tüketilmektedir. Salatalarda kullanılmaktadır. Yapraklar zaman geçtikçe acılaşır. Gerektiğinde hardal yerine kullanılmıştır. Tohumları çimlendirilerek salatalara sos olarak eklenmektedir. Çiçek tohumları brokolinin yerini alabilir, hafif buharda beş dakika kadar pişirilmelidir.