Türk Uygarlığındaki yeri
Bellût (بلوط), hem bitkilerin hem de meyvelerinin Süryanicedeki karşılığı olan balluta (ܒܠܘܛܐ)’dan muharreftir. Halîmî, sindiyân, bellût agacı ve pîrnar agacı adları ile bilindiğini ifade etmiştir. Sabuncuoğlu’na göre belût ile pelit aynıdır. Bitkiler için kullanılan diğer isim mîşe (ميشه)’dir ve Farsçadaki orman kelimesinin karşılığıdır. Günümüzde de ormanlık alanları tanımlamak için meşcere kelimesini kullanmaktayız.
Galen, kan tükürme ve rahim akıntısı vakalarında kullanıldığını; Dioscorides, bağırsak şikâyetleri, kadın hastalıkları, dizanteri ve kan tükürme vakalarında kullanıldığını, meyvesinin zehirli hayvan ısırması vakaları ile idrar söktürücü, yara iyileştirici ve iltihap giderici etkisine başvurulduğunu, kabuğunun saçı siyaha boyamak için uygulandığını yazmıştır. İbn Vahşiyye ise bellûtun bahar aylarında meyve vermesi halinde (olasılıkla mâzûyu kastediyor) şiddetli soğukların geri döneceğini ve uzun süreceğini belirtmiş, ayrıca bellûtûn (un haline getirilerek) ekmek yapımında kullanıldığını aktarmıştır.
Bitki Anadolu’da, kadın hastalıkları, cilt hastalıkları, idrar yolu hastalıkları, kan tükürme ve mide hastalıkları vakalarında kullanılmış, iltihap giderici ve panzehir olarak yararlanılmış, ağacın bulunduğu yerde uzun süre kalınmaması önerilmiş, ağır işte çalışanlara tavsiye edilmiştir.
Bellût, saç siyahlatıcı olarak uygulanmış, atlarda ishal vakalarının tedavisinde kullanılmış, hasta develere meşe yaprağı verilmiş ve hatta hasta olan develerin kendi iradeleri ile meşe yapraklarını yedikleri aktarılmıştır. Âdem’in cennetten çıkarken Allah’ın yanına verdiği bitkilerden biri olduğunu inanılmış, rüyada bellût görmek kazanca yorulmuş, ayrıca fal amaçlı kullanılmıştır. Bitkiler ile ilgili kaynaklarımızda yer alan ilginç bilgiler arasında, yataklarını ıslatanlara bellût külünün baykuş ödü ile karıştırılak verilmesi önerilmiş, ağaçlarının bir yıl palamut bir yıl mâzû verdiği kaydedilmiştir. Mâzû maddesinde detaylı olarak ele aldığımızda göstereceğimiz üzere, mâzû bitkisel bir madde değildir ve oluşması doğrudan bitki ile değil, böceklerle ilgilidir.
Bu maddeye Quercus ilex ve Quercus petraea taksonları da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.212-213.
Tarihi
Plinius: Ağaçta görülen gal kalite açısında en seçkin olan galdir. Yünleri boyamak için kullanılır.
Tanımı
12 metre kadar büyüyebilir. Yapraklar 7 ila 14 cm uzunluğunda, loplu ve çok kısa saplıdır. Genç yapraklar havlı, yaşlı yapraklar tüysüzdür. Yapraklar küçük, sarımsı yeşil renklidir. Erkek ve dişi çiçeklerin çiçek kurulu farklıdır. Erkek çiçeklenmesi sarkık kedicik iken, dişiler diktir. Yaprak lobları yuvarlaktır. Genç yapraklar havlı, yaşlı yapraklar tüysüzdür. 1.000 yıl yaşayan bireyleri kaydedilmiştir. Çiçekler küçük, sarımsı-yeşildir. Tomurcuklar yumurta biçimli, açık kahverengidir, bunlar dalların tepelerinde demetler halinde görülür. Böcekler ve doğal hayat için oldukça önemli bir bitkidir. 400 üzeri otçul böcek ağaçtan faydalanır. Palamutları ise küçük memeliler ve bazı kuşlar için besin kaynağıdır. Palamutlar eylül ve ekim aylarında görülür. Tohumlar kurursa canlılıklarını yitirirler. Çiçekler tek evciklidir. Bask bölgesinin özgürlüğünü simgeler. Bulgaristan’ın armasında yer alır. İngiltere’nin milli amblemidir. Quercus petraea ile hayli yakındır, ancak kısa sap yapısı ile ondan ayrılır. İki tür sıklıkla hibritleşir ve Quercus × rosacea adını alır.
Gözlem bilgileri
Bitki doğal olarak Avrupa ve Kafkasya’da yayılış gösterir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Çalılık, makilik ve ormanlık alanlarda görülür. Gebze ve İzmit ilçelerinde gözlemlenmiştir. Mayıs ve haziran ayları arasında çiçek açar. 200 ila 1000 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.
Türkçe adları
Dilimizde saplı meşe adı ile bilinmektedir.
Etimoloji
Cins adının etimolojisi açık değildir. Meşe ağaçları için kullanılan Latince orijinli bir kelimedir. Tür adı Latince meşe anlamına gelir. Türün geleneksel adıdır.
Gıda
Tohumlar pişirilerek tüketilebilir. Besleyicidir ancak sindirilemez. Ekmek yapımında tahıllarla karıştırılabilir. Kabuğu kalsiyum açısından çok zengindir.
Tıp
Kabuğu büzücü, antiseptik, burun tıkanıklığı açıcı, kanama durdurucu ve toniktir. Kabuğun kaynatılması, kronik ishal, dizanteri, aralıklı ateş ve kanamaların tedavisinde yararlıdır.
Dikkat
Yapraklarda bulunan tanin asidi fazlaca tüketilirse atlara zehirlidir, böbreklere zarar verebilir.
Fotoğrafları
