Tanımı
1 ila 4 metre büyüyebilir. Genç sürgünler havlı, tüysüzce, kırmızımsı ya da sarımsı kahverengi, tomurcuklar kırmızımsı kahverengi, 3 mm uzunluğunda ve kirpiklidir. Yapraklar genellikle yeni yapraklar gelene kadar kışı geçirirler, boy ve renk bakımından hayli değişkendirler, 40 ila 70 mm uzunluğunda ve 10 ila 45 mm genişliğinde, yumurtamsı ila darca dikdörtgensi, tabanda yuvarlak ya da kamamsı, kenarları sıklıkla dalgalı, 4 ila 8 arası dişli loblu ya da düzdür. Palamutlar ağustos ve eylül aylarında görülür.
Gözlem bilgileri
Bitki doğal olarak Balkanlar ve Ortadoğu’da yayılış gösterir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Çalılık, makilik ve ormanlık alanlarda görülür. Gebze ve İzmit ilçelerinde gözlemlenmiştir. Nisan ve mayıs ayları arasında çiçek açar. 200 ila 800 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.
Türkçe adları
Dilimizde mazı meşesi adı ile bilinmektedir.
Etimoloji
Cins adının etimolojisi açık değildir. Meşe ağaçları için kullanılan Latince orijinli bir kelimedir. Tür adı Latince enfeksiyonlu anlamına gelir. Türün gal oluşumlarına işaret eder. Söz konusu galler, tıbbi olarak kullanılmaktadır. Gal, çoğunlukla çeşitli böceklerin bitkiyi yaralayarak yumurta bırakmasından sonra bitkinin tepki olarak yumurtaların etrafını sarması durumudur. Bu durum, böceklerin yumurtalarını korumak için geliştirdikleri bir yöntemdir ve bazı böcekler açısından neslin sürekliliği bağlamında elzemdir.
Türk Uygarlığındaki yeri
Mâzû (مازو), maddenin Farsçadaki karşılığıdır ve aslında bitki değil, meşe ağaçlarında görülen ve gal adı verilen böcek yuvalarının adıdır. Biorhiza pallida gibi bazı yaban arı türleri, ağacın yaprak sürgünlerine yumurta bırakır, ağacın tepkisel salgıları zamanla küresel bir yapıya dönüşür ve bu hem böcek larvalarını besler hem de onlar için barındak görevi görür. Ancak Ortaçağ’da bu yapının, bitkinin meyvesi olduğu düşünülüyordu. Biz de bu nedenle çalışmamıza dâhil ettik. Metinlerimizde maddenin Arapçadaki karşılığı olan ‘afs (عفص) da kullanılmıştır. Gal, çok çeşitli formlarda ve çok sayıda birbirinden farklı bitkinin üzerinde görülür, biz en meşhur olanını buraya almakla yetindik.
Dioscorides, diş eti rahatsızlıkları, kulunç, dizanteri, kulak sorunları, ağız yarası ve diş ağrısı vakalarında kullanıldığını, kanama durdurucu olarak faydalanıldığını belirtir. Saçları siyaha boyamak için uygulanılmıştır.
Mâzû, burun rahatsızlıkları, dudak yarılması, ağız ağrısı, bademcik iltihabı, hemoroid, fıtık, penis yarası, kadın hastalıkları, eklem ağrıları, bağırsak hastalıkları, nezle, diş rahatsızlıkları, ishal, diş eti rahatsızlıkları, vücutta karıncalanma, dolama ve göz rahatsızlıklarının tedavisinde kullanılmış, müshil, ağız kokusu giderici, yara iyileştirici, kanama durdurucu ve diş beyazlatıcı olarak faydalanılmış, atlarda toynak rahatsızlıklarında başvurulmuştur.
Parfüm ve saç boyası yapımında kullanılan mâzû, kadınlar tarafından saç uzatıcı olarak uygulanmış, yanmış mâzû ile zâc-ı mısrî sakalı siyaha boyamak için sürülmüş, vajinaya daraltmak için koruk suyu ile karıştırılıp uygulanmış, kurutularak burun kanamasına müdahale edilmiştir. Ayrıca fal amaçlı da kullanılmıştır. Mâzû; samg arabî, zâc-ı kıbrisî ve yumurta akı ile karıştırılarak sarı, zencar suyu ile samg arabî karıştırılarak zencârî, zencâr ile samg arabî karıştırılarak fıstıki, isfidac ile samg arabî karıştırılarak ebyâz-ı ruhâm mürekkepleri elde edilmiş, şeb-i yemâni, beyaz kibrit ve sirke ile karıştırılarak yazı silmek için kullanılmış, mâzû kullanılarak yazılan yazının üzerine zâc dökülmeden okunmadığı kaydedilmiştir.
© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.532-534.
Gıda
Tohumlar pişirilerek tüketilebilir. Kurutulup un haline getirilerek ekmek yapımında kullanılır.
Tıp
Kök ve palamudu büzücüdür ve pişik, impetigo ve egzama tedavisinde kullanılır. Gal’leri güçlü bir büzücüdür ve kanamalar, kronik ishal, dizanteri tedavisinde kullanılır.
Fotoğrafları
